Hellir, bústaður
01.01.1897
Varðveitt hjá
Þjóðminjasafn Íslands
Klettar við mynni Surtshellis og
Eiríksjökull í baksýn. 2 menn sjást.
Gamlar þjóðlífsmyndir, mynd
183:
Hellismannasaga er kunnasta
frásögnin um útilegumenn í Surtshelli. Samkvæmt henni eiga átján skólapiltar
frá Hólum að hafa lagst út í hellinum, eftir að hafa orðið sekir um að
drepa kerlingu eina á Hólastað með göldrum. Þeir náðu til sín konum úr
sveitinni og lifðu á fé Hvítsíðinga og annarra bænda. Þeir voru miklir
vígamenn. Var einn þeirra kallaður Fjögramaki fyrir krafta sakir, en helsti
foringinn hafði gert sér brynju úr sauðavölum, sem járn bitu ekki á og
var því nefndur Valnastakkur. Þeir reyndu ekki að dyljast, en fóru jafnan
snúðugt margir saman með vopnum. T.d. komu þeir reglulega til kirkju og
stóðu þá með alvæpni í röð á miðju kirkjugólfinu og sneru bökum saman.
Bóndasonur frá Kalmanstungu,
sem er næsti bær sjö km suðvestan við hellinn, á að hafa gengið í flokk
þeirra í þeim tilgangi að svíkja þá. Nótt eina læddist hann til byggða,
þegar þeir voru í sauðaleit og sváfu með vopnin við hlið sér í svonefndri
Vopnalág drjúgan spöl frá hellinum. Söfnuðu þá bændur liði og tókst að
ná vopnunum, áður en þeir vöknuðu. Byrjuðu þeir á að vega Fjögramaka, en
þá vaknaði annar og hrópaði: „Varaðu þig Valnastakkur, fallinn er hann
Fjögramaki.“
Bændum tókst um síðir að
fella þá alla eftir mikinn eltingaleik, nema Eirík nokkurn, sem var allra
manna fráastur á fæti og komst undan á handahlaupum, alla leið upp á Eiríksgnípu
norðan í Eiríksjökli. En svo voru bændur þá nærri honum, að einum tókst
að slæma til hans öxi, svo að af tók annan fótinn í ökklalið. En upp á
gnípuna treystust þeir ekki að klífa eftir honum. Eiríkur á þá að hafa
kveðið þessa vísu:
Hjarta mitt er hlaðið kurt,
hvergi náir að skeika.
Með fótinn annan fór ég á burt,
fár mun eftir leika.
Framhaldið má lesa í Þjóðsögum
Jóns Árnasonar.
Á þessari mynd frá 1897
er hellismuninn sýndur fremst til hægri, en Eiríksjökull er í baksýn og
Eiríksgnípa lengst til vinstri í honum.
(Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 11.3.2011)
Aðrar upplýsingar
Ljósmyndari: William Gersholm Collingwood
Ártal
01.01.1897
Efni
Safnnúmer
Safnnúmer A: Coll-28
Stærð
19.5 x 28
21.5 x 30 cm
Staður
Staður: Surtshellir/Kalmanstunga 1, 320-Reykholt í Borgarfirði, Borgarbyggð
Aðfangategund
Undirskrár
Undirskrá: Collingwood (Coll)
Flokkun
Efnisorð / Heiti
Heimildir
W. G. Collingwood og Jón Stefánsson.
A pilgrimage to the saga-steads of Iceland. Ulverston: W. Holmes
1899.
Árni Björnsson, Halldór
J. Jónsson. Gamlar þjóðlífsmyndir. Reykjavík, 1984.
Upprunastaður
64°43'49.5"N 20°47'48.5"W