Panta mynd Notkunarskilmálar

Fyrirmyndabók

1787 - 1800

Varðveitt hjá

Þjóðminjasafn Íslands

Úr aðfangabók: Fyrirmyndabók gömul, íslensk, 49 blöð, nú sundurlaus, en hafa verið samföst og myndað bók; eru þau enn í kápunni af henni, sem er úr skinni og með pressuðu verki, og tréspjöldum í. Stærð 17,3 x 10,5 cm. Á blöðin eru dregnir margskonar uppdrættir, sumir með litum, til að sauma og vefa eftir. Á 47-48 blaðsíðu er skrifað: Þessi blöð hefur uppdregið Jón Einarsson á Skaftafelli. Eru upphafsstafir hans innaní blómauppdráttum á þeim blöðum. Hann var listfengur maður; sonur Einars smiðs, er þar bjó á ofanverðri 18. öld. Ennfremur er 1 blað, sem er hluti af sendibréfi til manns (Sigurðssonar) á Skafafelli, frá Ásgrími Hallssyni, dagsettu á Breiðabólsstað d. 19. október 1787. Handíðir horfinnar aldar - Sjónabók frá Skaftafelli: Í minjasafni Þorvalds prófessors Thoroddsens og frú Þóru Thoroddsen í Þjóðminjasafni Íslands er varðveitt eitt þessara sérstæðu handrita, þangað komið með testamentisgjöf þeirra hjóna árið 1922, sjónabók gerð af hagleiksmanninum Jóni Einarssyni, bónda í Skaftafelli (f. um 1731, d.fyrir 1799, líklega 1789). Eins og ljóst má vera af því sem að framan sagði um fæði bóka af þessu tagi er sjónabókin frá Skaftafelli mikið fágæti, en jafnframt er hún með þeim merkari sinnar tegundar vegna þess hve mörg og fjölbreytt munstur hún hefur að geyma. [...] Uppdrættirnir í bókinni eru svo til allir dregnir á framhlið (hægri handar hlið) blaðanna, ýmist í lit að hluta eða með svörtu (raunar svarbrúnu) bleki eingöngu. Blöðin öll tölusett á bakhlið með bláleitu bleki og skrifað No framan við hverja tölu; er að sjá sem það hafi verið gert mun síðar en bókin sjálf, ef til vill eftir að hún komst í eigu Thoroddsen-hjónanna eða jafnvel eftir að hún kom til Þjóðminjasafnsins. Einnig virðist töluröð blaðanna, að einhverju leyti að minnsta kosti, ekki vera hin upprunalega í bókinni. Í safnskránni stendur að blöðin séu sundurlaus, en raunar eru átján þeirra samföst tvö og tvö. Ekki verður þó í það ráðið að öðru leyti hvernig blöðin í bókinni hafa verið bundin saman, að því undanskildu að áletruðu blöðin tvö sem þar eru nefnd hafa vafalítið legið saman, því að auk þess að vera áföst hvort við annað, eru fyrstu fjögur orðin skrifuð á bl. 47v, en hin seinni fjögur á bl. 48r. [...] Sjónabók Jóns Einarssonar í Skaftafelli ber listfengi hans gott vitni. Flest eru blöð hennar dregin upp smekklega og falleg og af mikilli nákvæmni. Frávik eru þó frá þessu. Ellefu stök blöð - þar af fjögur nú tölusett í röð - með reitamunstrum og eingöngu teiknuð með svörtu bleki, virðast skera sig úr hvað handbragð snertir: rúðustrikun sýnist óvandaðri eða miður örugg en á öðrum blöðum og minni nákvæmni hefur verið gætt við að fylla út reitina og jafnvel við að telja út munstrin í nokkrum tilvikum. Hugsanlegt er að þessi blöð hafi verið teiknuð síðar en meginstofn bókarinnar, ef til vill á efri árum Jóns, en einnig geta aðrar orsakir legið hér að baki. Bók Jóns er annars einstök meðal íslenskra sjónabóka að því leyti hve mörg munstur hann hefur dregið upp í litum, en þau eru á alls þrjátíu og fimm blöðum. Þar af eru tuttugu og sex blöð eingöngu með mislitum uppdráttum. Ekki hefur litaúrval hans þó verið mikið því að í munstrunum er, auk hvíta grunnlitarins, aðeins að finna gult, grænt, rautt, rauðbrúnt, blátt ljósara og dekkra, og svart, en litunum er raðað saman á fjölbreytilegan hátt af hugkvæmni og smekkvísi, sem gerir það að verkum að þeir sýnast fleiri en þeir eru í raun og veru. [...] Fróðlegt væri ef takast mætti að upplýsa eftir hvaða leiðum sjónabókin frá Skaftafelli komst í eigum Þorvalds og Þóru Thoroddsen. En þrátt fyrir nokkra leit í gögnum hans, Ferðabók og Minningabók, dagbókum og bréfum, svo og smávegis könnun á öðrum bréfum til Þóru, hefur ekki tekist að finna neina vísbendingu þar um. [...] - Sjá nánar formála að Sjónabók frá Skaftafelli í Handíðir horfinnar aldar bls. 11 - 15, eftir Elsu E. Guðjónsson.