Minningartafla, + tilefni

Varðveitt hjá

Úr aðfangabók: Minningartafla úr tré og máluð, frá kirkjunni að Saurbæ á Rauðasandi, gerð yfir Björn Gíslason sýslumann og Guðrúnu Eggertsdóttur konu hans. Tafla þessi, sem er smíðuð að mestu úr eik og fest saman með kringlóttum trétittum, er ferhyrnd, með vængjum, sem ná yfir framhlið, hæð hennar 108 cm, vængir um 106 cm á hæð, öll breidd 159,3 cm, og þar af er miðhluti 83,7 cm á breidd, en mest þykkt 7,5 cm. Í henni er rammi úr fjórum furufjölum, liðlega 106 cm á hæð, breidd liðlega 79 cm, fjalirnar 7 cm á breidd mest og þykkt tæplega 3 sm, eru þær felldar saman við horn, og þar reknir gegn tittir, tveir og tveir saman, innri brúnir á framhlið skrautheflaðar, gróp í og felldar í rammann þrjár lóðréttar fjalir, 1,5 cm á þykkt, nokkurn veginn jafn breiðar, og allar skeyttar saman. Höfð er brík yfir, eikarfjöl, lögð lárétt ofan á efstu fjölina í ramma, gengur hún út að framan og til hliða, og hér mest breidd og þykkt töflunnar, er fjölin 1,7 cm á þykkt, fest með sex tittum, og strikheflað undir brúnum að framan og á endum. Sams konar rammi er í vængjum, fjalirnar jafn breiðar, en nokkuð þynnri, þykkt mest 2,2 cm, brúnir strikheflaðar innan bæði á framhlið og baki, og fellt er í speldi, um 0,8 cm á þykkt. Öll er taflan máluð, nema á baki, á brúnum vængja og efri og neðri brún miðhluta, og prýða hana myndir málaðar með olíulitum á reitunum innan ramma í miðhluta og á vængjum að innan, en innan umgerða á vængjum að utan eru áletranir. Sýnd eru fyrir miðju sýslumannshjónin, Björn og Guðrún, í bænarstellingu, á hnjám, Björn til vinstri, Guðrún til hægri, og ná myndir þeirra yfir meginhluta reits við miðju og að neðan. Snúa þau fram og þó lítið eitt hvort á móti öðru. Undir er gólf, með ferningsreitum, sem hallar beint fram, en róða nálægt miðju aftan við, og nær hún að myndbrún að ofan, úti við jaðra hangir tjald með fellingum, dregið frá og hnýtt nokkuð upp, en í bilin, og ofan við mannamyndirnar, er sett skjaldarmerki. Björn er með skolleitt hár, hann er í svartri hempu, og hefur svarta kápu yfir sér, í hvítri skyrtu, og er rykkt við úlnliði, og um háls sér hefur hann ísaumaðan klút, hvítan. Guðrún er klædd svartri hempu, er með hvítan pípukraga um háls og klút, svartan, í hálsmáli, skankar með hvítum blúnduklút, og hefur á höfði stóran, svartan pípuhatt, barðamikinn, þverröndóttan á kolli. Bæði eru hjónin brúneyg. Í gólfi skiptast á dökkgrænir reitir og hvítir, og myndgrunnur er dökkbrúnn. Merkið ofan við Björn er hvítur fálki á rauðum skildi, hjálmur ofan skjaldar og fálki á, atriði þetta grængrátt, en frá hjálmkollinum hangir undinn skúfur eða teinungur (?), ljósrauður, sitt hvoru megin. Á merki því, sem gert er ofan myndarinnar af Guðrúnu, en það er jafn stórt, með sama sniði og málað í sömu litum, er framhluti einhyrnings á skildinum og atriði þetta má sjá uppi á hjálmi. Í róðunni er brúnn kross, flatur ofan, ber Kristur þyrnikórónu og hvítt lendaklæði, hallar lítið eitt höfði að hægri öxl, er með sítt hár, og frá höfðinu stafar geislum, blóð vætlar úr sárum hans, en yfir krossi miðjum er hvítur borði með áletruninni: "I.N.R.I.", stafir svartir. Tjöldin eru rauð, og á þeim neðst gylltur skrautbekkur og kögur. Svartur litur á ramma og bríkinni að neðan, en hinar skrauthefluðu brúnir umhverfis myndina málaðar grænar. Innan á töfluvængi eru máluð á speldin atriði úr ævi Krists, þrjár myndir í röð ofan frá og niður sitt hvoru megin. Sami blær og á aðalreit, en litir fleiri. Reitirnir jafnstórar, og neðan við hvern þeirra málaður hvítur borði með áletrun, letur gotneskt og svart, og greint frá atriðunum, sem sýnd eru. Lesa má efst á vinstri töfluvæng: "Christi Getnaður", í miðjunni: "Christi Fæðing", og neðst: "Christi Skýrn", á hægri vængnum, í röð niður: "Christi Greptran", "Christi Upprisa", og "Christi Apturkoma til Domsins". Svartur litur á römmum, en grænn á strikhefluðu brúnunum umhverfis. Rammar eru svartir á töfluvængjum að utan skárarnir gylltir, en speldin máluð brúnrauð, hafa þau áletranir á latínu, með upphafsstöfum latnesks leturs, stafir svartir, í síðasta orði báðum megin eru venjuleg stafaskipti, og einnig í "filia" á hægri væng. Má lesa á vængnum til vinstri: „Christo = / et bonae / nobil iss i mar = / Biorns / nis Gis / lavii / praeficturae / Bardastrand : / praesid: reg: / qui / natus Anno 1659 / denat: Anno 1679 / vixit anis 29“. Lína þversum milli þrigga fyrstu línanna og nafns Björns, en undir áletruninni skrautlykkja. Á vængnum til hægri stendur: „ = Sacrum / = memorial / = conjugum / Gudru / nae Egger / ti filiae / matronae ho / nestiss: et / pissimae / quac / nata Anno 163 / denat Anno / vixit anis.“ Lína þversum og lykkja. Vængir báðir snúast um lamir úr járni, festar á að utanverðu, og er liðlega hálfur m á milli. Tafla þessi má teljast vel smíðuð, letur að framan gott, en all mikill viðvaningsbragur á myndunum. Sjá má málningarslettur, rispur, skrámur og óhreinindi, titt vantar í eina löm, járn ryðgað, taflan hefur gisnað við samskeyti, í römmum all mörg göt eftir nagla eða skrúfur, og staka járnnagla má sjá, en málning lítið eitt eydd. Úr Mynd á þili: (Texti Þóru Kristjánsdóttur) „Árið 1962 kom minningartaflan úr kirkjunni í Bæ á Rauðasandi í Þjóðminjasafnið. Hún hafði hangið yfir altarinu í Bæjarkirkju en var látin víkja fyrir nýrri altaristöflu það árið. Það varð töflunni til bjargar því að 30. janúar 1966 fauk gamla kirkjan í Saurbæ í stórviðri og brotnaði í spón. Skemmdust þá margir gripir og nýja altaristaflan gereyðilagðist. Þór Magnússon hefur fært rök fyrir því að minningartaflan sé eftir séra Hjalta í Vatnsfirði. Þetta er vængjatafla, máluð til minningar um Björn Gíslason, sýslumann og bónda í Bæ, og Guðrúnu Eggertsdóttur konu hans, og eru þau máluð á miðmynd vængjatöflunnar. Þau krjúpa við kross Krists á tígluðu gólfi. Rauð tjöld hanga til hliðar með gylltu kögri, tekin saman í stóran hnút, og yfir mannamyndunum eru skjaldarmerki úr ættum þeirra hjóna. Innan á vængjunum eru sex málverk úr ævi Krists en utan á þeim er latnesk áletrun með latínuletri. Þar segir að taflan sé helguð Kristi og góðri minningu þeirra göfugu hjóna Bjarnar Gíslasonar sýslumanns Barðastrandarsýslu, er lést 29 ára árið 1679, og Guðrúnar Eggertsdóttur „heiðarlegrar og guðhræddrar húsfrúar ...“ en þar vantar ártalið. Björn varð sýslumaður 1674 og bjó í Bæ, kvæntist Guðrúnu það sama ár og fékk jörðina með konu sinni sem var af ríkustu ættum landsins, dóttir Eggerts sýslumanns Björnssonar í Bæ og á Skarði. Sjálfur var Björn sonur Vísa-Gísla, sýslumanns á Hlíðarenda Magnússonar, og því bróðir Guðríðar konu Þórðar biskups. Fengu þau Guðrún aðeins að eigast í fjögur ár en þá lést Björn. Guðrún hefur líklega látið gera töfluna skömmu eftir dauða manns síns, en hún lést í hárri elli árið 1724, og ekki hefur verið hirt um að fylla upp í eyðurnar á töflunni fyrir dagsetningu og ártal. Tafla þessi er greinilega eftir séra Hjalta. Hún líkist í mörgu myndunum af Þórði biskupi og Guðríði systur Björns; baktjöldin eru þau sömu, stellingar hjónanna sem krjúpa við krossmarkið eru eins, sem og litameðferðin og ekki síst stafagerðin. Altaristaflan var sett aftur í Bæjarkirkju á Rauðasandi eftir endurvígslu kirkjunnar árið 1982 og hangir nú þar yfir altarinu.“ (Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 12.10.2010) Á minjaslóð: Þátturinn í „Á minjaslóð“ var upphaflega grein eftir ÞM sem birtist í Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1981. Hér eru brot úr greininni, einkum sem varða lýsingu á myndunum og það sem ekki er tiltekið í aðfangabók og bók Þóru Kristjánsdóttur (sjá að ofan): Árið 1962 gaf Sigurvin Einarsson alþingismaður í Saurbæ á Rauðasandi Þjóðminjasafni Íslands gamla minningartöflu, sem þar hafði verið í kirkjunni. Taflan var lengi notuð sem altaristafla, en fyrir nokkru hafði kirkjan eignast nýja töflu og var gamla minningartaflan þá látin þoka af kórgaflinum, enda þótti hún ekki beint sæma sem altaristafla. Hékk hún eftir það frammi í kirkjunni. Þessi gjöf olli einhverjum umræðum, menn voru ekki á eitt sáttir með að láta töfluna frá kirkjunni. (Þetta var þó til happs sbr. lýsingu Þóru Kristjánsdóttur af óveðrinu sem varð til þess að kirkjan fauk 1966). Innan á vængjum minningartöflunnar eru sex myndir, þrjár á hvorum. Á vinstri væng efst sést er Gabríel erkiengill birtist Maríu og boðar fæðingu Frelsarans. Situr María við lespúlt með hendur í bænarstellingum en engillinn heldur á pálmaviðargrein í vinstri hendi og blessar með hinni hægri. Bæði hafa þau gulan og rauðan geislabaug, en aftan við í skýjum flýgur dúfa, heilagur andi, einnig í geislabaug, en í honum er grænn hringur að auki við gula og rauða litinn. Neðan við stendur svörtum, gotneskum stöfum á hvítum grunni: Christi Getnaður. Á miðmyndinni sést tilbeiðsla austurvegsvitringanna, situr María með barnið í keltu sér, Jósef stendur á bak við hjá asna og uxa í gripahúsinu, en vitringarnir sýna Jesú lotningu og fellur einn þeirra fram. Í fjarska sjást svo fjárhirðarnir úti á völlunum og engill í geislabaugi hjá þeim. Undir myndinni stendur: Christi fæðing. Neðsta myndin er svo af skírn Jesú. Stendur hann í ánni Jórdan í lendaklæði einu fata, en Jóhannes skírari eys yfir hann vatninu. Yfir svífur heilagur andi í dúfulíki og á bak við er trjágóður og landslag en borgin Jerúsalem fjærst. Undir myndinni stendur Christi Skÿrn. Á hægra væng er efst mynd af því er líkami Jesú er lagður í gröfina, klæðlaus að undanteknu lendaklæði, standa lærisveinar hans hjá og að auki tvær konur með slæður. Undir myndinni stendur: Christi Greptran. Miðmyndin er upprisan, þar sem Kristur svífur í geislabaugi, með lendaklæði og brúnleita skikkju sveipaða um sig, en rómversku hermennirnir, sem gættu grafarinnar, falla felmstursfullir til jarðar hægra megin. Eru þeir með alvæpni, hjálma, brynjur og skildi og halda tveir á atgeirum. Stendur undir myndinni: Christi Upprisa. Neðsta myndin er svo dómsdagsmynd, þar sem Kristur situr á skýjastóli og kallar menn til dómsins, beggja vegna í skýjunum sjást hinir upprisnu og neðst rísa menn úr gröfum sínum. Safnast hinir hólpnu vinstra megin en hægra megin steypast hinir fordæmdu niður í elda helvítis. Í skýjunum flýgur engill og blæs í lúðurinn. Stendur undir myndinni: Christi Apturkoma til Domsins. Allar eru myndirnar á töflunni, bæði sjálf minningarmyndin og þó einkum myndirnar á vængjunum, allvel gerðar og sýnilega af engum viðvaningi, heldur æfðum listamanni, sem hlotið hefur skólun í málaralist. Sést það best á litameðferð og fyrirkomulagi myndanna, en þó einkum á öllum hlutföllum mannslíkamans, sem óæfðum listamönnum fyrri tíðar hefur oft reynst erfiðast að fylgja, svo og fjarvíddinni, sem hér er vel af hendi leyst. Utan á vængjunum er latnesk áletrun og með latínuletri. Á að lesa efri hlutann, ofan við strikið, þvert yfir báða vængina, en neðan við strikið er hún lesin niður hvorn væng fyrir sig: CHRISTO= =SACRUM ET BONÆ= =MEMORIÆ NOBILISSIMOR~ =CONJUGUM ______________ ________________ BIORNO GUDRU NIS GIS NÆ EGGER LA VII TI Filiæ PRÆFACTURÆ MATRONÆ HO BARDASTRAND: NESTISS:ET PRÆSID:REG PIISSIMÆ QVI QVÆ NATUS A*1650 NATA A* 163 DENAT: A* 1679 DENAT: A* VIXIT An**is 29 VIXIT A**is [~ kemur í staðinn fyrir lítið o með striki undir. ** kemur í staðinn fyrir n með láréttri kommu yfir.] Táknin fundust ekki. Hljóðar áletrunin þannig á íslensku: „Helgað Kristi og góðri minningu göfugra hjóna Bjarnar Gíslasonar, konunglegs sýslumanns í Barðastrandarsýslu, sem fæddist árið 1650, dó árið 1679. Lifði í 29 ár. - Guðrúnar Eggertsdóttur, heiðarlegrar og guðhræddrar húsfrúar, sem fæddist árið 163, dó árið , lifði ár.“ Áletrunin er með svörtu letri á rauðleitum grunni og undir áletruninni er á báðum vængjum hnútur, ekki ósvipaður bókahnút frá Hólaprentverkinu á þessum tíma. Letrið er misstórt, hefur verið strikað fyrir línunum, bæði ofan og neðan, þannig að allir stafir í hverri línu eru jafnháir og er eftirtektarvert, hve leturgerðin er fögur og jöfn, mjög nákvæmlega teiknuð undir málningu. Sést hér enn betur, að hér hefur verið að verki listamaður, sem mikla kunnáttu hefur haft í dráttlist. Guðrún Eggertsdóttir í Bæ, sem greinilega lætur gera töfluna til minningar um Björn mann sinn, svo og sjálfa sig, var fædd árið 1637. Hún hefur því verið 13 árum eldri en bóndi hennar, og varð háöldruð, lést árið 1724. Guðrún var dóttir Eggerts sýslumanns ríka, Björnssonar í Bæ og Skarði á Skarðsströnd, en Björn, maður hennar, var sonur Gísla sýslumanns á Hlíðarenda Magnússonar (Vísa-Gísla). Björn stundaði skólanám hér heima og erlendis, gerðist sýslumaður í Barðastrandasýslu 1674 og bjó í Bæ. Það ár kvæntist hann Guðrúnu og hefur fengið jörðina með henni. Hann lést aðeins fjórum árum síðar, úr sárasótt að því er talið er, og varð Guðrún kona hans blind í veikindum manns síns. Börn þeirra dóu nýfædd og eru engir afkomendur frá þeim komnir. Björn þótti harðdrægur og þau hjón bæði. Guðrún varð geysileg eignamanneskja, átti fjölda jarða þar vestra og hafði umboð annarra. Hún hafði mörg skip í útveg í verstöðvum vestra, svo sem best sést í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns, þannig að aðrir máttu vart út gera úr sumum verstöðvum. Virðast henni, þótt blind væri, hafa opnast allar leiðir til fjáröflunar og ríkidæmis. Ekki sést, hvenær Guðrún lætur gera töfluna. Eru skildar eftir eyður fyrir dánarári hennar og aldursárum, en einnig sést, að listamaðurinn hefur fæðingarár hennar með vissu og því ekki sett síðasta stafinn. Minningartaflan er komin úr Saurbæjarkirkju til Þjóðminjasafnins, svo sem fyrr segir. Er því næst að ætla að hún hafi verið í kirkjunni alla tíð og eign hennar, en einkennilegt er, að hennar er ekki getið í vísitasíum fyrr en alllöngu eftir dauða Guðrúnar. Í hinum afarnákvæmu vísitasíum Þórðar biskups Þorlákssonar 1683, Jóns biskups Vídalíns árið 1700 og 1710 og Jóns biskups Árnasonar 1725 og aftur 1733 er töflunnar hvergi getið, og er hún þó örugglega að ætla má gerð fyrir þann tíma er Jón Árnason vísiterer, þar eð Guðrún deyr 1724. Það er fyrst í prófastsvísitasíu 27. ágúst 1750 sem töflunnar er getið, svo öruggt virðist, en þá segir : „Vængjabrík yfir kórdyrum með ólíufarfa“, en altaristöflu er hvergi getið. Hannes biskup Finnsson lýsir töflunni fyrst svo óyggjandi sé í vísitasíu 2. ágúst 1790: „Altarisvængjabrík með máluðum listum og portraitum Björns Gíslasonar og Guðrúnar Eggertsdóttir “. Hér virðist hún því komin yfir altari. Það, að töflunnar er ekki getið fyrr er því einkennilegra, sem Guðrún hefur gefið kirkjunni fjölda gripa, altarisdúk, rykkilín, skírnarfat, klukku (sem steypt var upp úr annarri gamalli), og færir Jón biskup Vídalín henni lofsemdarþakkir fyrir í vísitasíu 22. september 1710. Skýringin gæti líklegast helst verið sú, að kirkjan hafi upphaflega alls ekki átt minningartöfluna, heldur hafi Guðrún talið hana séreign sína, jafnvel þótt hún kynni að hafa verið höfð í kirkjunni. Eftir andlát hennar, þegar skipti fara fram og afkomendur þeirra hjóna eru engir, er ekkert líklegra en að erfingjar, sem þá voru útarfar, hafi ákveðið að gefa kirkjunni töfluna, enda talið hana best niðurkomna þar í kirkjunni. Þór Magnússon fer yfir líkindin með þessari töflu og öðrum verkum eftir Hjalta Þorsteinsson. Sérstaklega er minnst á hve lík hún er minningartöflu af Þórði biskupi Þorlákssyni í Skálholti og Guðríði konu hans. Það, og önnur verk Hjalta Þorsteinssonar, styðja þá tilgátu að minningartaflan um Björn og Guðrúnu sé eftir hann og hafi Guðrún fengið hann til að gera myndina til að gera minningu manns síns virðulega á staðnum. (Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 4.1.2011)

Aðrar upplýsingar

Gefandi: Sigurvin Einarsson

Efni

Lífræn efni, Viður, Eik

Safnnúmer

Safnnúmer B: 1962-229

Stærð

108 x 159.3 x 7.5 cm Lengd: 108 Breidd: 159.3 Hæð: 7.5 cm

Staður

Staður: Saurbæjarkirkja á Rauðasandi, Reykhólakirkja, 451-Patreksfirði, Vesturbyggð

Aðfangategund

Munir

Undirskrár

Undirskrá: Munasafn

Efnisorð / Heiti

Efnisorð: Minningartafla, + tilefni

Heimildir

Á efsta degi. Bysönsk dómsdagsmynd frá Hólum. Ritstjórar Ágústa Kristófersdóttir og Karen Þóra Sigurkarlsdóttir. Reykjavík, 2007. Sjá grein eftir Þór Magnússon í Árbók hins íslenzka Fornleifafélags, 1981, bls. 51-62. Þór Magnússon. Á minjaslóð. Reykjavík, 2007:bls. 75-90. Þóra Kristjánsdóttir. Mynd á þili. Reykjavík, 2005; bls. 90-105.

Upprunastaður

65°28'44.1"N 24°0'13.1"W