Baukur, f. kaffi

1750 - 1800

Varðveitt hjá

Úr aðfangabók: Baukur eða kaffikvörn. Kaffikvörn Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar. Sjá grein Hallgerðar Gísladóttur í Gersemar og þarfaþing. Úr Gersemar og þarfaþing: (Texti eftir Hallgerði Gísladóttur) Frá því að safnið var settur upp í Þjóðminjasafnshúsinu við Suðurgötu upp úr 1950 hefur renndur baukur úr brúnum harðviði (pókkenholt) prýtt einn sýningarskápinn. Baukurinn er nær egglaga en slétt fyrir á báðum endum og á þeim efri er kringlótt gat. Á bumbunni er silfurplata með áletruninni EO & PB et OH. Í sýningartexta stendur: „Kaffikvörn er átt hafa og notað á ferðum sínum Eggert Ólafsson, Bjarni Pálsson og Oddur Hjaltalín.“ Um þessar ferðir skrifaði Eggert þá þekktu Ferðabók sem er ein af grundvallar heildum um lífshætti Íslendinga á 18. öld. ... “ Baukurinn er skráður í safnið 21.nóvember 1897 og mun hafa kostað 4 krónur skv. reikningi. „Baukurinn er skrúfaður saman rétt ofan við miðju og í honum reyndist gulnaður miði. Þar er nafnlaus lýsing á kaffikvörn sem var til á bernskuheimili þess sem ritar, og er greinilega um sama hlutinn að ræða, því silfurplötunni með fangamörkunum er lýst og því að kvörnin hafi verið notuð á ferðum Eggerts og Bjarna , .. Þá er sagt frá því að „Landlæknir Hjaltalín“ hafi skrifað í blað einhverntíma á árunum 1850-1860 að hann eigi þá kvörnina. Eftir nokkra leit fannst í Íslendingi grein um kaffi eftir Jón Hjaltalín landlækni. Þar getur hann þess að hann hafi eignast umrædda kvörn úr ferðum Eggerts og Bjarna, en þeir hafi verið með fyrstu mönnum til að fara með kaffi hér á landi. Þegar skrifari miðans og Jón umgengust kvörnina var í henni malverk í járnhólki og laus sveif sem gekk niður í gatið á efri enda. Þetta er nú alveg horfið og því hefur sá skráði hlutinn í aðfangabók ekki verið viss um hvort um kvörn eða bauk væri að ræða. Förin eftir hólkinn sjást vel ef að er gáð. Jón Hjaltalín deyr árið 1882, 14 árum áður en kvörnin er skráð í bækur Þjóðminjasafns. Má gera ráð fyrir að hún hafi komið þangað frá erfingjum hans, hverjir svo sem þeir hafa verið því að Jón var barnlaus. Ef það er rétt sem í sýningartextanum stendur að fangamarkið OH eigi við Odd Hjaltalín er líklega um að ræða Odd Hjaltalín lögréttumann á Rauðará, en hann var afi Jóns landlæknis og samtíðarmaður þeirra Eggerts og Bjarna, fæddur um 1722 og dáinn 1797. Ekki er minnst á Odd þennan í Ferðabókinni og engar heimildir hefur mér tekist að finna sem tengja hann við þá félaga, en sá sem skráði textann fyrir um það bil 40 árum, líklegast Kristján Eldjárn, hefur ef til vill haft þær. Jón Hjaltalín er sem sé síðasti eigandi kvarnarinnar sem vitað er um áður en Þjóðminjasafnið fær hana. Því má gera ráð fyrir að hún hafi staðnæmst hjá Oddi og gengið síðan til afkomenda hans. Sá sem nafnlausa miðann reit hefur þá ef til vill verið einhver úr þeirri fjölskyldu. Hugsanlegt er að Oddur hafi sjálfur látið grafa nöfnin á silfurplötuna eftir að hann eignaðist kvörnina, og þannig tengt sig upplýsingafrömuðunum tveimur órjúfanlegum böndum. Kaffi fer að sjást hér á innflutningsskýrslum upp úr 1760 en fyrr höfðu heldri menn það um hönd. Í ofannefndri grein í Íslendingi getur Jón Hjaltalín þeirrar sagnar, að Jón Árnason sem var Skálholtsbiskup frá 1722 til dánardægurs 1743 hafi fyrst veitt höfðingjum kaffi á Alþingi og var það þá sopið úr skeiðum. Annars hafi ekki orðið alsiða fyrr en um 1780 að drekka kaffi á Alþingi. Þá átti eftirmaður Jóns á biskupsstóli að hafa fengið kaffibaunatunnu að gjöf frá Kaupmannahöfn. Segir sagan að þeir Skálhyltingar hafi ekki kunnað betur skil á þessu nautnalyfi en svo að þeir reyndu að elda graut af baununum. Það líður svo fram um miðja 19. öld áður en kaffidrykkja má teljast almenn meðal bændafólks á Íslandi. Þá komu kaffitímar til sögu í daglegri máltíðaskipan og síðan hefur flestu vinnandi fólk fundist þeir ómissandi. Þess má geta hér að Eggert Ólafsson var, eins og margir upplýsingarmenn, mikið á móti erlendri tísku í mataræði, en vildi að menn nýttu innlent hráefni.“ (Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 19.8.2010)

Aðrar upplýsingar

Oddur Jónsson Hjaltalín, Notandi
Eggert Ólafsson, Notandi
Bjarni Pálsson, Notandi

Ártal

1750 - 1800

Efni

Lífræn efni, Viður, Harðviður

Safnnúmer

Safnnúmer A: 4419 Safnnúmer B: 1897-58

Stærð

16 x 0 cm Lengd: 16 cm

Aðfangategund

Munir

Undirskrár

Undirskrá: Munasafn

Efnisorð / Heiti

Efnisorð: Baukur, f. kaffi
Efnisorð: Kaffikvörn

Heimildir

Ásgeir Ásgeirsson og Ólafur Ásgeirsson. Saga Stykkishólms. Kauphöfn og verslunarstaður 1596-1845. Stykkishólmur 1992. Bogi Benediktsson. Sýslumannaæfir IV. Hallgerður Gísladóttir. „Kaffikvörn Eggerts og Bjarna.“ Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1992, bls. 80-81. Jón Hjaltalín. „Um kaffi, lit þess, einkenni og notkun“. Íslendingur. 29. júní 1860, bls. 49- 52. Kvæði Eggerts Ólafssonar. Kaupmannahöfn 1832.