Flautaþyrill
Varðveitt hjá
Þjóðminjasafn Íslands
Úr aðfangabók:
Flautaþyrill nýr: skaftið er 79 sm. að lengd upp frá hausnum og 2 sm. að þverm., sívalt. Hausinn er vafinn upp með kögri úr hvítum togþræði, og er það um 6,5 sm. að br. Gerður af Gunnari vefara Hinrikssyni.1) 1) Flautir voru búnar til þannig: Ný, spenvolg kúamjólk var hleypt með venjulegum hleypi og hlaupið látið standa í sólarhring við sem mestan kulda, en mátti þó ekki frjósa. Þá var hrært í hlaupinu vandlega niður til botns í ílátinu. Síðan var þeytt með þyrlinum unz ekki hækkaði lengur í ílátinu. Þannig var farið að þeyta: Ílátið, kolla eða biða, - taka 2 mjólkurfötur (kallast kerald eða skyrkerald syðra), - var látið standa á gólfi fyrir framan sig og hélt sá, er þeytti, flautaþyrlinum lóðréttum og snéri honum hratt milli lófa sér og stóð hálfboginn á meðan uppi yfir kollunni. - Þegar búið var að þeyta, var farið að þétta flautirnar og það var einnig gert með þyrlinum: settist þá sá, er það gerði, niður og hafði kolluna við hlið sér og snéri þyrlinum á kollubarminum og skyldi hafa þyrilshausinn á lagarbrúninni þannig, að altaf sæi á hann: var þyrlinum þá snúið mjög hægt. Lækkaði þá lítið eitt í kollunni, en þetta skyldi gera unz allar bólur voru úr flautunum og þær orðnar þéttar. Skyldi þá skamta þær og borða strax. Stæðu flautirnar að mun, settist mysan undir og var þá sagt að grotnuðu flautirnar (grotnaðar flautir).
Úr Gersemar og þarfaþing: (Texti eftir Hallgerði Gísladóttur)
„Í íslenskum ritum frá 12.og 13. öld má finna þrenns konar hleyptan mjólkurmat - skyr, osta og flautir. Hleypirinn sem var notaður hér frá fornu fari var gerður úr maga eða vinstur nýborins kálfs. Hann var þurrkaður með innihaldinu og síðan lagður í vökva sem blandaðist magasýrum þannig að hægt var að hleypa honum með mjólk. Hlutföllin réðust af því hvað átti að búa til Mest þurfti í ost, minna í skyr og minnst í flautir en þær voru svo hrærðar með sérstökum flautaþyrli þangað til rúmmál mjólkurinnar óx að minnsta kosti um þriðjung.
Flautir voru algengur matur fram á seinni hluta 19. aldar. Þær voru mest hafðar út á grauta eða skyr en einnig sem ídýfa, eða viðbit. Í byrjun 20. aldar voru flautir orðnar sjaldgæfar. Þær voru þá hrærðar á nokkrum stöðum í N.-Múlasýslu og á Vestfjörðum þegar búnyt var svo lítil á veturna að málsmjólkin var varla til skiptanna. Þá þekktu hins vegar langflestir flautir og flautaþyrlar, líka kallaðir þeytar, voru víða til á bæjum. Einn slíkur var skráður í bækur Þjóðminjasafns þann 25. september 1914, gerður af Gunnari Hinrikssyni vefara. Þyrillinn er nýr þegar safninu áskotnast hann, skaftið er sívalt, ... Hausinn er vafinn upp með kögri úr hvítum togþræði á ofnum borða sem kallaður var „rimi“.
Færeyingar hrærðu flautir (fleytir) í eldri tíð á sama hátt og Íslendingar. Þar var einnig notaður þyrill (tyril), en á þeim færeyska var þyrilhausinn trégrind. Svipuðum þyrli er lýst í heimild úr Borgarfjarðarsýslu þar sem segir: „Svo var flautaþeytarinn, það var rimlagrind lítil úr birki og skaft til að halda um þegar þeytt var. “ Ekki hef ég rekist á önnur íslensk dæmi um þessa gerð og jafnframt var algengara hér að tala um þyrla en þeytara og að hræra fremur en þeyta flautir.
Í heimildum frá 13. öld kemur fram að flautir þóttu lítilfjörlegur matur og svo var alltaf talið. Í þjóðsögum Jóns Árnasonar eru tvær upprunasögur um flautir. Í annarri kemur Kristur til ekkju, sem aðeins hefur mjólkina úr einni geit handa sér og börnum sínum að lifa af. Hann kennir henni að búa til þyril og hræra flautir til að drýgja mjólkina. „Hafa þær jafnan verið taldar fátækra manna fæða“ , segir í sögunni. Í hinni er sagt frá fátækri konu, Flauta-Bríeti, sem vildi leyna allsleysi sínu. Hún hvolfdi tómum búrkeröldunum, hrærði flautir og hellti á botnana. Þá leit út fyrir að öll hennar keröld væru full af hvítu.
Sögur um hollustu flautanna hafa líka orðið til, ef til vill í því skyni að sætta flautanauta við hlutskipti sitt. Þannig er sagan um þá „flautabelg“ og „skyrbelg“ sem höfðu lifað hvor á sinni fæðutegundinni og lentu svo í hrakningum sem enduðu með því að flautabelgur bar skyrbelg til byggða.
Í lýsingum frá 18. og 19. öld eru flautir langoftast úr nýmjólk. Kæsir var borinn í mjólkina, og hún var síðan látin standa á köldum stað nokkra klukkutíma áður en hún var hrærð. Sumum þótti vel að verið ef hægt var að hvolfa flautakollunni á þess að innihaldið hreyfðist, en aðrir sögðu að skaflaskeifa ætti að geta staðið á flautunum þegar nóg var hrært.
Þóra Andrea Nikólína Jónsdóttir íslenskaði oft skemmtilega í matreiðslubók sinni frá 1858. Ís hét þá t.d. krapflautir og krem kryddflautir. Dæmi um kremtegundir eru sjúkóláts flautir, rauðavíns flautir og rúgbrauðs flautir. Því miður urðu þessi orð aldrei algeng og orðið flautir er horfið úr daglegu máli að öðru leyti en því að enn heyrist talað um að léttúðugir og stefnulausir menn séu „flautaþyrlar“.
(Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 26.8.2010)
6765 a er flautaþyrill, heill
6765 b er auka haus (kögur úr hvítum togþræði)
Aðrar upplýsingar
Gunnar Hinriksson, Hlutinn gerði
Safnnúmer
Safnnúmer A: 6765
Safnnúmer B: 1914-204
Stærð
79 x 6.5 x 2 cm
Lengd: 79 Breidd: 6.5 Hæð: 2 cm
Staður
Núverandi sveitarfélag: Reykjavíkurborg, Reykjavíkurborg
Aðfangategund
Undirskrár
Undirskrá: Munasafn
Efnisorð / Heiti
Efnisorð: Flautaþyrill
Heimildir
Hallgerður Gísladóttir. „Flautaþyrill.“ Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1994, bls. 114-115.
Jón Jakobsson. „Um mjólkur not á Íslandi.“ Rit Lærdómslistafélagsins XI, bls. 193-241.
Þóra Andrea Nikolína Jónsdóttir. Ný matreiðslubók. Akureyri 1858.