Hurð, úr verslunarhúsi
1838
Varðveitt hjá
Þjóðminjasafn Íslands
Úr aðfangabók:
Hurð og tilheyrandi dyraumbúningur, frá klefa, sem var uppi á lopti í vesturenda verslunarhúss Haraldar Árnasonar í Austurstræti 22. Klefi þessi var einn af 3 fangaklefum, sem þar voru útbúnir 1819 og var það fangelsi nefnt svartholið: var þar gæsluvarðhald fyrir Reykjavík um 20 ára bil. Jónas Hallgrímsson náttúrufræðingur skrifaði Jap. Steenstrup 6. okt. 1841 að hann hefði fengið det gamle nedlagte Fangehul, Svartholið, med nogle Hylder og Borde, forat vise hvor han kan opstille af náttúrugripum, en Jónas var þá að koma þar á fót náttúrugripasafni handa latínuskólanum. _ Um húsið í Austurstræti 22, sem stendur enn*, mjög umbreytt, sjá ritgerð drs. Jóns byskups Helgasonar Þegar Reykjavík var 14 vetra, Safn til sögu Íslands V, nr. 2, bls. 18. -Hurðin er feld saman úr furuplötum, sem standa upprjettir hver við annars hlið, með sterkum okum að innan og sterkum spaðalömum að utan, sem gengur nærfelt yfir alla hurðina: en á henni miðri er sterk járnspöng með gati á endanum, er framaf er og gengur upp á keng í dyrastafnum: hefur lás verið settur í kenginn, utanvið spöngina. Halda úr trje er negld á hurðina að utan. Hurðin er 179,5 cm. að h. og 70,5 að br., en 4,5 að þ. Á miðri hurðinni ofarlega er ferhyrnt gat, um 10 cm. á hvorn veg. Dyrumbúningurinn er úr plönkum, sem eru 11,4 x 5,6: greyptir saman á hornum . Hurðin og dyrumbúningur eru nú með dökkum eða svörtum farva á: hafa áður verið grá.
Úr Gersemar og þarfaþing: (Texti eftir Guðmund L. Hafsteinsson)
„Stjórnarráðshúsið var byggt á árunum 1765 til 1770 sem fangelsi og notað sem slíkt fram til ársins 1815 er rekstri hegningarhúss var hætt. Eftir það voru engir fangaklefar í Reykjavík í aldarfjórðung en sakamenn ýmist hýddir eða sendir í hegningarvinnu til Kaupmannahafnar.
Árið 1838 voru loks útbúnir þrír fangaklefar uppi á lofti í vesturenda hússins við Austurstræti 22 í Reykjavík fyrir þá sem afplána þyrftu fangavist upp á vatn og brauð. Fangaklefarnir voru í notkun til 1873, þóttu heldur óvistlegir og dimmir og voru kallaðir Svartholið. Landsyfirréttur var þá til húsa á jarðhæð í vesturenda hússins og bæjarþingstofan í austurenda.
...
Húsið að Austurstræti 22 lét Ísleifur Einarsson dómari í Landsyfirrétti byggja 1801 eða 1802. Trampe greifi stiftamtmaður eignaðist húsið 1805 og lét endurbæta og var húsið eitt hið vandaðasta í bænum. Af öðrum fyrirmönnum, sem þar bjuggu, má nefna Jörund hundadagakonung. Moltke greifi flutti íbúð stiftamtmanns úr húsinu í Stjórnarráðshúsið 1819 og gerði fangelsið, sem staðið hafði autt frá 1815, að stiftamtmannsbústað.
Þegar hætt var að nota Austurstræti 22 sem dómhús og fangelsi eftir að Hegningarhúsið við Skólavörðustíg var tekið í notkun 1873 fékk Prestaskólinn húsið og starfaði þar fram til 1911 þegar Háskóli Íslands var stofnaður. Á neðri hæð hússins voru kennslustofur en umsjónarmaður skólans bjó uppi. Árið 1915 kaupir Haraldur Árnason kaupmaður húsið og rak þar vefnaðarvöruverslunina Haraldarbúð allt fram til ársins 1973 er verslunin Karnabær hóf þar starfsemi. Haraldur Árnason gaf Þjóðminjasafninu svartholshurðina árið 1925.
(Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 30.8.2010)
Aðrar upplýsingar
Gefandi: Haraldur Árnason
Ártal
1838
Efni
Safnnúmer
Safnnúmer A: 9131
Safnnúmer B: 1925-117
Stærð
179.5 x 70 x 4.5 cm
Lengd: 179.5 Breidd: 70 Hæð: 4.5 cm
Staður
Staður: Austurstræti 22, 101-Reykjavík, Reykjavíkurborg
Aðfangategund
Undirskrár
Undirskrá: Munasafn
Efnisorð / Heiti
Efnisorð: Hurð, úr verslunarhúsi
Heimildir
Guðmundur L. Hafsteinsson. „Svartholshurð.“ Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1994, bls. 136 - 137.
Guðný Gerður Gunnarsdóttir og Hjörleifur Stefánsson. Kvosin. Byggingarsaga miðbæjar Reykjavíkur. Reykjavík 1987.
Páll Líndal og Einar S. Arnalds. Reykjavík, sögustaður við sund I-IV. Reykjavík 1986-1989.
Upprunastaður
64°8'50.1"N 21°56'13.9"W