Blástursjárn
1000 - 1550
Varðveitt hjá
Þjóðminjasafn Íslands
Úr aðfangabók:
Blástursjárn (fellujárn), klofið stykki, (gerð tvö djúp skörð). Járnstykki þetta hefur lengi verið í Mýnesi, og er áreiðanlega fundið þar í landareigninni, en gefandi segir vera mikla ösku og gjall í túninu, þar sem áður var hóll kallaður Gullhóll.
Samanber bréf til safnsins.
Úr Gersemar og þarfaþing: (Texti eftir Margréti Hermanns-Auðardóttur og Þorbjörn Á Friðriksson)
„Blástursjárnið fannst árið 1906 þegar grafið var fyrir húsi í Mýnesi í Eiðaþinghá. Járnið barst Þjóðminjasafni til varðveislu löngu síðar eða vorið 1965. Blástursjárnið er 8,56 kg á þyngd og þvermál þess er 21-22 cm og þykktin um 8 cm. Höggvið hefur verið í járnið á tveimur stöðum. Járnið er upprunnið frá rauðablæstri, þ.e.a.s. innlent járn, sem unnið hefur verið úr mýrarrauða. Rauðablásturstæknina hafa menn flutt með sér þegar við upphaf landnáms, en járn þurfti til húsbygginga og annarra nauðsynlegra framkvæmda, en þó einkum í verkfæri til að ryðja skóga og kjarr og aðlaga landið að landbúnaðarháttum þeirra tíma. Menn þurftu því að vera sjálfum sér nógir um járn.
Birkiskógurinn sá mönnum fyrir nægu eldsneyti til járngerðar og mýrarauða var víða að finna. Það mætti því ætla að möguleiki til járngerðar hafi verið ein helsta forsenda þess að landið þætti byggilegt til frambúðar er menn komu hingað fyrst. Járngerð leggst að mestu af á 16. öld þegar Hansakaupmenn, sem sigla á helstu hafnir landsins, flytja inn ódýrt járn og undirbjóða innlenda járnið.
Þetta leiddi að lokum til þess að rauðablásturskunnáttan týndist. Eftir siðaskiptin má sjá þess dæmi í heimildum að menn skorti sárlega járn á þeim niðurlægingartímum sem þá fóru í hönd, en innlend járngerð hefur sennilega haft miklu meiri þýðingu fyrir afkomu þjóðarinnar heldur en menn hafa hingað talið.
Þótt járnsmíðar hafi verið stundaðar á nánast hverjum bæ hér áður fyrr, þá var mikil kúnst að kunna skil á rauðablæstri, og því alls ekki á allra færi að stunda hann. Helstu járnvinnslusvæðin voru í Fnjóskadal, á Fljótsdalshéraði og í Þjórsárdal (...). Á sömu svæðum var einmitt að finna allnokkrar skógarleifar eftir að járngerð lagðist af. Rauðablæstrinum verður því tæpast kennt um skógareyðinguna hér á landi. Menn hafa hagað kolagerð þannig á helstu járngerðarsvæðunum að aldrei var gengið of nærri skóginum, þ.e. eldsneytinu, sem til járngerðarinnar þurfti. Fjöldi járnvinnslustaða bendir til þess að járngerð hafi annað innlendri eftirspurn langt fram í miðaldir.
Talað er um blástursjárn, fellujárn og teint járn sem rauðablástursafurður. Við vitum ekki hvaða munur er á blástursjárni og fellujárni, nema hvað að hvoru tveggja er ennþá einhver sori eða óhreinindi, en í elstu verðskrám er blástursjárnið ódýrast og fellujárnið fylgir þar fast á eftir. Hugsanlega gæti járnið frá Mýnesi verið fellujárn. Teint járn var dýrast og nýta mátti það beint til smíða.
Gjallhaugarnir eru til vitnis um mismunandi mikla járngerð. Slíkir haugar finnast út á víðavangi langt frá bæjum, á gömlum selstöðum og síðast en ekki síst heima við bæi.
Á einstaka bæjum eru gjallhaugarnir það margir og umfangsmiklir að þeir benda til stórvinnslu, en svo er í Ási í Kelduhverfi, á Víðivöllum í Fnjóskadal og Eiðum í Eiðaþinghá. Kirkjan rak rauðasmiðjur eftir að hún festi sig í sessi, sem segir allnokkuð um vægi járngerðarinnar. Rauðajárn hefur örugglega gegnt mikilvægu hlutverki í vöruskiptum og verslun innanlands og því mátti skipta yfir í þær vörur og afurðir, sem skiptu mestu máli í utanlandsviðskiptum hverju
sinni. Þeir sem réðu járnvinnslu á fyrstu öldum Íslands byggðar voru því efnaðir og valdamiklir í senn.“
(Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 7.9. 2010)
Aðrar upplýsingar
Gefandi: Einar Örn Björnsson
Ártal
1000 - 1550
Efni
Safnnúmer
Safnnúmer B: 1965-139
Stærð
6.7 x 5.3 x 0.7 cm
Lengd: 6.7 Breidd: 5.3 Hæð: 0.7 cm
Staður
Staður: Mýnes, Múlaþing
Sýningartexti
Blástursjárn, fellujárn frá rauðablæstri, brætt úr mýrarrauða, járnútfellingu sem grafið var eftir í mýrum eða safnað í þornuðum tjarnarstæðum og brætt með viðarkolum í sérstökum jarðofnum. Járnið hefur verið klofið heitt til að kanna gæði þess. Rauðablástur lagðist af í lok miðalda að talið er, þegar unnið járn tók að flytjast inn í auknum mæli. Fundið í Mýnesi í Eiðaþinghá í Múlasýslu, vafalítið frá miðöldum.
1965-139
Blástursjárn, fellujárn frá rauðablæstri, brætt úr mýrarrauða, járnútfellingu sem grafið var eftir í mýrum eða safnað í þornuðum tjarnarstæðum og brætt með viðarkolum í sérstökum jarðofnum. Járnið hefur verið klofið heitt til að kanna gæði þess. Rauðablástur lagðist af í lok miðalda að talið er, þegar unnið járn tók að flytjast inn í auknum mæli. Fundið í Múlasýslu, vafalítið frá miðöldum.
1965-139
Spjaldtexti:
Blástursjárn frá rauðablæstri. Járnið hefur verið klofið
heitt til að kanna gæðin. Frá Mýnesi á Fljótsdals-
héraði.
Iron bloom from smelted bog iron. The lump has
been cut open while hot to test its quality.
Aðfangategund
Undirskrár
Undirskrá: Fundaskrá
Undirskrá: Fundaskrá_Lausafundir
Efnisorð / Heiti
Efnisorð: Blástursjárn
Heimildir
Kristján Eldjárn: Hundrað ár í Þjóðminjasafni. Rvk. 1962. Rauðablástursminjar, 79. þáttur.
Margrét Hermanns-Auðardóttir, Þorbjörn Á. Friðriksson. „Blástursjárn frá Mýnesi.“ Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1994, bls. 216-217.
Þorkell Jóhannesson. „Járngerð.“ Iðnsaga Íslands II. Reykjavík 1943, bls. 40-58.
Þór Magnússon: „Málmsmíðar. Gripir til gagns og prýði.“ Hlutavelta tímans. Menningararfur á Þjóðminjasafni. Rvk. 2004, bls. 302-311. Blástursjárn sjá bls. 305.
Kristján Eldjárn: „Blástursjárn frá Mýnesi.“ Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1975. Rvk. 1976, bls 103-105.
Upprunastaður
65°18'28.3"N 14°21'59.1"W