Rifur, úr vefstað
1700 - 1800
Varðveitt hjá
Þjóðminjasafn Íslands
Rifur úr íslenzka vefstólnum: hann er 3 ál. og 11 þuml. á lengd alls, en á milli þess, sem hefir leikið í ,,hleinunum", 2 ál. og 13 þuml.:- hleinar hétu krapparnir eða kjálkarnir, sem rifurinn lék í: þar á milli eru 37 göt á rifnum, sem uppistaðan var fest í. Rifshausinn er nær 1/2 al., og þar í 2 göt á víxl, til að reka í spítu eða tein, þegar undið var. Þessi rifur er smíðaður, að sagt er, af Ólafi Gunnlögssyni í Svefneyjum. föður Eggerts Ólafssonar 1). Þessi íslenzki vefstóll, sem nú er kallaður, er merkilegur að því leyti. að hann er ákaflega gamall, fyrst er hans getið hjá Forn-Egyptum, hér um bil 2000 árum f. Kr. eða meir, sjá Sir J. Gardner Wilkinson: Thr ancient Egyptians, Vol. II., bls. 84 - 87. Hann talar mikið um þennan vefstól, og lýsir honum nákvæmlega: þar er sýnd mynd af honum, sem er eins og okkar vefstóll var, nema sá er munurinn, að Egyptar byrjuðu að vefa að neðan og slógu fyrirvafið niður, sem hlýtur að hafa verið hægra- þar hér var slegið upp, og byrjað að vefa að ofan, að öðru leyti er myndin eins: þar er kvennfólkið að vefa, og margar þar í kring að spinna á snældu, og fara alveg eins að og hér á Íslandi: þær standa allar, og ein tekur upp fótinn, og snýr við lærið, en þetta munu vera ambáttir ( ,,man"), því á tveimur er sýnt band milli leggjanna yfir öklann, einungis svo langt, og þær geta gengið. Snældan var hjá Egyptum hér um bil 15 þuml. löng, af tré vanalega. Steinsnúðar voru opt hafðir af mjúkum steini, og hafa fundizt jafnvel frá Stein- og Bronzeöldinni: svo voru þeir hafðir úr leir, og síðan úr tré. Egyptar höfðu snúðana bæði af gipsi og tré, þegar þeir vildu fá mikinn snúð á, höfðu þeir snúðana þunga. Oskar Monteliurs Sveriges Historia I. Stokkhólmi 1877, bl. 23-24, talar um spuna og vefnað frá Steinaldrinum, og að þessir snældusnúðar hafi fundizt í Mið-Evropu frá þeirri tíð, en ekki enn þá hvorki í Svíðþjóð eða Danmörku: en þó að slíkt spunaverkfæri ekki hafi enn fundizt, segir hann að þar með sé ekki sannað, að menn ekki hafi þekt að spinna og vefa á Bronzealdrinum hér á Norðurlöndum, heldur sé það sannað, að menn þektu að vefa úr ullu. Í Schweiz hafa fundizt litlar leifar af smágjörfum vefnaði frá Steinaldrinum í staura- eða stoðabyggingunum. Þær voru þannig, að steurar voru settir niður frammi í vötnum, og svo þakið að ofan, og þar á höfðu menn bústaði sína, lá svo brú á land, Þetta var alltítt í Suður-Þýzkalandi og víðar: hafa menn fundið miklar leifar af þessu og mikið af ýmsum mannaverkum. Wilkinson sýnir líka mynd af flötum vefstól. sem Egyptar höfðu, þar sem uppistaðan var lárétt. Enn sýnir hann mynd af vefstól frá Þebu á Grikklandi, hann er líkur okkar, og þar er slegið upp á við, og randir í jöðrunum mislitar. Hómer talar líka um þennan vefstól: Odysseifskvæði, 5. bók, 29. erindi, þýtt af Dr. Sveinbirni Egilssyni. Kaupmannahöfn 1854. Inni í helli heilög gyðja var at ok vaf ok fyri vef nam ganga, haglega ,,hrælan'' ,,hræli gullnum" sváslega sýngjandi, sætum rómi, Í 2. bók 43. til 48. erindi er Penelopa að vefa. Í 22. bók Ilias er líka talað um, að kona hafi verið að vefa, og víðar. Það er auðséð, að sá vefstóll, sem Hómer hér talar um í 5. bók, er líkur því, sem okkar hefir verið hér á Íslandi, þar sem sömu nöfnin eða sömu hlutirnir eru nefndir, og aðferðin að vefa: að hanga fyrir eða kringum vefinn, sem gjört var hjá okkur. Njála, Kpmh. 1875, og eins eldri útg. talar nú svo greinilega um þennan vefstól. bl. 898-9, og í Darraðar ljóðum, að þar er ekki um að villast: at þar vóru fyri ,,kljána“ , enn þarmar ór mönnum fyri ,,viftu" ok "garn", sverð var fyri "skeið", en ör fyri ,,,hræl". Þær kváðu vísur þessar: vítt er orpit fyri valfalli rifs reiðiský rignir blóði, . . . . . . sjá er orpinn vefr ýta þörmum, ok hardkljeaðr höfðum manna, eru dreyrrekin dörr af sköptum járnvarðr " yllir, " enn örum hrælat, skulum slá sverðum sigrvef þenna 2). Hér eru flestir hlutir það innra í vefstólnum nefndir, og vér könnumst við nöfnin á þeim öllum, nema "yllir," það þekkjum við ekki, og enginn hefir getað sagt með vissu, hvað það á að vera, sumir hafa haldið, að yllir væri sama og rifurinn, en það getur ekki vel verið, þar sem rifurinn er áður nefndur: "rifs reiðiský," gæti verið kallað það, sem vefst upp á rifinn? Eg vil einungis setja það fram sem getgátu fyrir það fyrsta, að ,,yllir " sé sama og vinduteinninn, skotspólan, fyrirvafsbjúgað, það sem fyrirvafið er vafið upp á, og raktist ofan af, og að "yllir" komi af " ull" : það getur verið eðlilegt: ,,járnvarðr " ,,yllir, " þ.e. sveipaður eða umgirtur með járni, það gæti vel átt við hér, þar sem alt í vetstólnum er með undrum og kynjum, eða þá að hér sé meint, að fyrirvafið sé úr járni, þar sem þarmar úr mönnum voru fyrir uppistöðu. Eg get ekki hugsað mér, að yllir geti verið annað, þar sem flest annað er hér nefnt það innra í vefstólnum nema vinduteinninn, -eða hverju nafni, sem maður vill nú kalla hann og að ,,járnvarðr yllir "sé þá í staðinn fyrir hann í Darraðarljóðum. Það er hin mesta furða, hvað hinir fornu Íslendingar gátu búið til mikið af vaðmálum í svo seinlegu verkfæri, sem þessi vefstóll var: þá höfðu menn vaðmál sem kaupeyri, og menn, sem utan fóru, höfðu þá vaðmál. sem við höfum nú peninga: þess er víða getið: menn sendu enda hlaðin skip með vaðmál eða tilbúnar yfirhafnir, gráfeldi, og Snorri Sturluson, Hkr. Chr.1868, bl. 116, talar um hafskip, sem kom af Íslandi, og íslenzkir menn áttu, og var ,,skipið hlaðið með varafeldi. " Þetta sýnir meðal annars, að vinnukraptur hefir þá verið mikill í landinu, og starfsemi mikil: það sést á svo mörgu fleiru. Í þessum vefstól óf vanalega kvennfólk, eins og sést hér að framan: mér hefir verið sagt, að kona sú, er fljót var að vefa, hafi þó ekki ofið meira en I alin á dag, og það var mikið erfiði að slá upp fyrir sig allan daginn, en tvíbreitt mun þó vanalega hafa verið ofið: sumir segja, að ekki hafi verið ofið meira en 1/2 al., en þetta hlýtur að hafa farið eptir því, hvað vefurinn var smágjörr. Það er líklegt, að vefstóll hafi verið til svo að segja á hverjum bæ í fornöld: hann var ekki dýrt verkfæri og mjög einfaldur: á Bergþórshvoli var hann. Njála, Kpmh. 1875 segir bl.693 eptir brennuna: enn í vefjarstofunni fundu þeir Sæunni kerlingu ok þrjá menn aðra. Í Fóstbræðrasögu, Kpmh, 1852, bl. 31 er talað um ,,veft, "er hafa skyldi í vef: þar er og talað um ,,vindur," Þ. e. viður eða hniklar, Fms II.b.,bl.46, er og talað um ,,línvef ", og að það var kona, sem vóf, og vefnum er öllum svo vel lýst, að auðséð er, að hér er sami vefstóllinn og á Íslandi. Menn skyldu halda, að ,,snældan" hefði verið það einasta spunaverkfæri, er menn hafi þekt hér í fornöld, og að rokkurinn hafi þá ekki verið til: í Sæmundar Eddu er hann þó nefndur. Rigsmál 16. erindi: Sat þar kona sveigði ,,rokk, " breiddi faðm, bjó til váðar. En ekki verður sagt með vissu, hvort þetta er eins rokkur og menn hafa nú, en þetta: ,,breiddi faðm, " sýnist benda til, að aðferðin við spunann hafi verið lík og nú, þagar konur teygja bandið úr ullinni. Í Eyrbyggju, Leipzig 1864, bl. 32-33 er talað um rokk, og að Katla spann garn af rokki, og að þeir hjuggu rokkinn sundur. Í Olavíusar ferðabók er mynd af íslenzka vefstólnum, og þar er honum nokkurn veginn nákvæmlega lýst 2. b. 630. bl.: þó verður ekki séð þar af aðferðin að öllu,því ekki er allhægt að lýsa svo vel. Á forngripasafninu í Kaupmannahöfn er þessi vefstaður í sinni eigin mynd, og með röndóttum vef uppi í: hann er frá Færeyjum: mynd af honum er í Worsaae: Afbildninger fra det Kongelige Museum for Nordiske Oldsager. Kpmh. 1854, nr. 422, og í nordiske Oldsager. Kpmh. 1859, nr. 558, og í Oskar Montelius Sverriges Historia I., nr. 382. Forngripasafnið hér á og það flesta úr þessum vefstól, en hann hefir ekki orðið settur upp vegna rúmleysis, enda vantar vefinn upp í hann, sem nauðsynlegt væri að fá settan til, ef mögulegt væri: hann var brúkaður hér á einstaka stað fram á þessa öld en er nú víst alstaðar eða að mestu undir lok liðinn. Safnið á líka lítið sýnishorn af vefstól þessum, smíðað held eg eptir mynni eða fyrirsögn þeirra, er höfðu séð hann, mun því verða lýst hér í skýrslunum, þegar þar að kemur. Eg hefi tekið hér fram í stuttu máli það helzta um þennan vefstól, af því hann á svo langt og víða kyn sitt að rekja, enda þótti mér þess þurfa, þar sem fátt eða ekkert af þessu hefir verið tekið fram áður. 1) Þessar tvær gátur eru um rifinn. Sá eg standa systur tvær í settu tjaldi, báðar höfðu bróður (sinn)þær í beisku haldi . Hann var sá sem hranið dró og hátt við gelti, örin þegar í augað fló hann um sér velti. 2) Þessi viðburðr er látinn verða á Katanesi fyrir Brjámsorrustu, og sé kvæðið ort þar, hafa þeir haft sama vefstólinn og við. Það munu vera meiri ástæður fyrir því, að Brjámsorrusta hafi orðið 1004 eða 5, en ekki 1015, eins og Njála bendir á og sumir halda: það sést bæði af Heimskringlu Snorra Sturlusonar, og af Fornmannasögum, og af Orkneyingasögu: einkum sést það af aldri Þorfinns jarls Sigurðssonar, því annars var hann of ungur, þegar þeir bræður deildu um Orkneyjar, og skutu málinu til Ólafs helga um 1020, og varla meir en 10-11 vetra, þegar deilan byrjaði, og þó segir Heimskringla, Chr. 1868, bl. 325: ,,«En er Þorfinnr jarl rosknaðist, þá gerði hann boð til Einars bróðr síns, ok beiddi af honum ríkis þess, er hann þóttist eiga í Orkneyjum». " Hkr. segir líka með ljósum orðum, bl. 323, að Sigurðr jarl digri Hlöðversson, faðir Þorfinns jarls hafi farið til Írlands ,, 5 " ,, vetrum eða 4 eptir fall Ólafs konungs Tryggvasonar, " og hann hafi fallið í þeirri ferð ,,í Brjámsorrustu, " og að Þorfinnur sonur hans hafi þá verið ,,5 vetra: "er hann þá fæddur um 1000, og verður þá um tvítugt, þegar deilan hófst, og er það sá minsti aldur til þess að það gæti heitið, að hann hafi verið orðinn ,,rosknaður. "En þar fyrir má það vera, að Íslendingar hafi verið í Brjámsorrustu, því þeir herjuðu og fóru svo víða um Vesturlönd, en Njálsbrennumenn hafa ekki getað fallið í þessari orustu, því þingið mikla eptir Njálsbrennu var 1012, og þeir Flosi fóru fyrst utan 1013. En það getur verið rétt í Njálu, að brennumenn hafi fallið einhverstaðar fyrir vestan haf og jafnvel á Írlandi, en í einhverjum öðrum bardaga. En Brjámsorrusta hefir verið kunnust og frægust, og því þetta látið vera í henni. Þannig verður þetta eptir Heimskringlu, en Írskir annálar segja, að Brjámsorusta hafi orðið 1015. og halda sumir með því, en eg skal láta hér ósagt, hvort er réttara.
Aðrar upplýsingar
Ártal
1700 - 1800
Safnnúmer
Safnnúmer A: 855
Safnnúmer B: 1871-29
Stærð
225.4 x 0 cm
Lengd: 225.4 cm
Staður
Staður: Svefneyjar, Reykhólahreppur
Aðfangategund
Undirskrár
Undirskrá: Munasafn
Efnisorð / Heiti
Efnisorð: Rifur, úr vefstað
Upprunastaður
65°22'31.7"N 22°48'56.5"W