Til baka í leit
Veistu meira?

Veggskápur

1840
Varðveitt hjá
Þjóðminjasafn Íslands
Úr aðfangabók: Útskorinn veggskápur, smíðaður úr furu, og er hermt, að Hjálmar Jónsson skáld í Bólu hafi gert. Á hann er skorið nafn eiganda og ártal.    Skápur þessi er ferhyrndur og upphár, með einni hurð, h. 71.5 sm, br. 61.6 sm og liðl. 25 sm milli brúna að framan og aftan. Er hann að nokkru geirnegldur, festur saman með trétittum og járnnöglum, og auk þess greyptur um hök. Við framhlið, en þar er skáin af útskurði öllum, liggja bríkur þversum efst og neðst, dálítið innan við enda eru settar milli þeirra mjórri og styttri fjalir á hvora hönd, dyrastoðirnar, og í umgerð þessari er svo hurð á hjörum. Fyrir aftan tekur við einföld grind úr fjórum fjölum og í baki eru tvær lóðréttar fjalir. Lárétt skilrúm liggur neðarlega í skáp, tvær hillur ofan við, hvor upp af annari, skúffa í bilinu fyrir neðan, og þekur hana neðri bríkin. Einfaldur rammi, gerður úr fjórum fjölum, í hurð, og er viðarspjald í hann fellt um grópir, en þynna með gagnskornu verki, sem nær jafn langt fram og rammi, er sett lóðrétt yfir reitinn miðjan. Talsverð skör verður við hlið þessa allt í kring.    Efri bríkin er um 61.5 sm á l., br. 12.7 sm, og þ. við brún um 2.3 sm. Fest er hún með tveimur járnnöglum við hattfjöl, nær um 5.5 sm niður fyrir hægra megin, en til vinstri um 5 sm, mælt við gátt.  Gerð þrim á að neðan, 54 sm á l., og h. 1 sm. Hlýrar framhliðar báðir eru felldir um enda í gróp yzt á þrim þessari, eru þeir liðl. 47 sm á l., mælt að framan, br. þess, sem til vinstri er í skáp, um 7.7 sm, og þ. um 2.2 sm, en hægri fjölin um 7.9 sm á br., og þ. um 2.3 sm, úrtök á endum, og skilinn er eftir stallur á miðju við enda að ofan, en framan á við hinn neðri, báðar falla fjalirnar að við laut efst á undirbrík og að aftan. Ráma er negld á brún ydirbríkar að neðan hlýra á milli. Dyrastoðirnar eru festar með járnnöglum á bol, sú til hægri fjórnegld, en til vinstri halda tveir naglar, báðum megin er neglt á báðum samskeytunum að ofan. Skörin vinstra megin og að neðan 2.7 sm, og hjá efri enda 4 sm, en andspænis er br. skarar um 2.4 sm að ofan, og að neðan um 4.3 sm. Undirbrík er um 61.6 sm á l., br. 11.6 sm, og þ. um 2.4 sm. Þrim látin rísa að ofan, 54.3 sm á l., og h. 1.2. sm. Fjöl þessi snýst um tvennar járnhjarir og eru negldir sprotar, ekki ýkja langir, aftan á hana og á skápbotn, bil á milli um 24.4 sm. Skör verður á gátt, h. tæpl. 1 sm hjá vinstra horni, en tæpl. hálfur sm hægra megin. Í laut á miðri efri brún að innan er skrúfaður fastur alumíumhrókur, og má krækja honum í járnlykkju ofan á lárétta skilrúminu um 3 sm innan brúnar.    Hurðin er 46.9 sm á h., og br. hennar um 38.1 sm. Ná lóðréttu fjalirnar enda á milli og í þær eru þverfjalirnar felldar um grópir. L. fjalar vinstra megin um 46.6 sm, br. 7.3 sm, fjalarinnar á hurð að ofan 38 sm, og br. um 7.9 sm, hægra megin 46.9 sm, br. um 7.5 sm, en að neðan er l. fjalar 38 sm og br. 8.5 sm, þ. við brúnir um 2.3 sm. Mót liggja á ská frá innri hornum stuttan spöl og í átt að langhliðum og hornum, því næst lóðrétt að efri og neðri brún, yzt á spjaldinu sneiðing, höfð strikheflun á innbrúnum umgerðar að framan og á baki skásnið, tveir sívalir trénaglar reknir gegn á hornum. Tvennar járnhjarir hægra megin og skrá úr járni er felld í að aftan hjá vinstri brún miðri, yfir henni járnhlíf sveigð um enda yfir brún, en á hlýranum andspænis skarð að aftan með járnvari og þar skotið þolli. Yfir skárargatinu er lauf úr látúnsþynnu, sporlaga, 4.7 sm á h., br. tæpl. 2.8 sm, fest með fjórum litlum járnnöglum, en gatið ofarlega nokkuð á því og eilítið til vinstri. Hjarasprotarnir á staf og hurð að aftan, sitja þeir í hvælum, og eru bæði negldir í og skrúfaðir, ná lykkjur út við framhlið og skornar gontur fyrir þær, bil milli hjara um 22.7 sm.    Aftan framveggs er h. skápsins 64.5 sm, br. 48.5 sm, dýpt við gátt tæpl. 25 sm, en um 23 sm frá frambrún bolumgerðar að baki, mælt að utan. Fjalirnar sex, sem grind og bak eru úr, mælast um 0.7 sm til 1.3 smá þ. Aðalhólf er rúml. 53 sm á h., hillurnar báðar fjalir, sem greypast í raufar á veggjum við endana, ná þær að bakhlið, en liggja ekki þétt að, og dálítið bil verður framan við. Neðst er h. undir hillu 20 sm, mælt við brún, bil í miðju um 16.2 sm, en að ofan eru 15.3 sm frá hillu að rjáfri. Þ. hinnar neðri er um 0.8 sm, hinnar efri 0.8 sm, og hún felld í veggraufar um enda, og verður varla bil hjá langhliðum, um 6.7 til 6.8 sm eru að botni, mælt að framan. Skúffan er 21 til 22 sm á l., tæpl. 45 sm á br., en 6 til 6.4 sm á h., og meðalþ. fjala innan við 1 sm. Ein fjöl í hlið hverri og botni, geirnegling á hornum, en fest með járnnöglum að neðan. Reknir eru tveir járnnaglar frá baki skápsins í efri hilluna.    Þétta skrúð ölduteinunga breiðir sig yfir framhlið og jaðrar eru látnir vera laufskornir allt umhverfis. Greina má fjóra teinunga á hvorri þverbrík, samfléttaða, á stoðum báðum við gátt og umgerðarfjölunum til hægri í hurð og að neðan liggur einn teinungur langsum, tveir stúfar eru svo til vinstri á hurð, efst á henni ártal, en á speldið á framhlið miðri skorin blómjurt. Upphleyptar ræmur, um 1.7 sm á br. mest, jafn háar öðru, liggja með brúnum all víða, neðan á efri brík, á þrim þar, og eftir brún þeirri á undirbrík, sem móti horfir, við enda og innri brúnir hlýra, umhverfis útskurðinn, er skreytir hurðarramma, og þar eru loks við horn öll mjó, slétt skábönd. Verður munstur stórgerðast á yfirbrík, en smæst með hliðum á hurð, nokkuð misdjúpt er skorið og ræður þar stærð atriða.    Miðja efri brík prýðir útsprungið blóm í stönglaumgerð og líkist atriði þetta hjarta. Sitt hvorum megin og lárétt liggja um efri helft og neðri á fjöl samslungnir og undningsmiklir teinungar, og verða þrír aðal bugir á hverjum, tilhögun er samhverf. Greinar efri helftar krækjast í miðatriðinu. Ristur liggja eftir bol teinunga hjá röndum, flipar á, hringdir spíkar og þverbönd. All víða bátskurður á blöðum. Ekki er munstrið samhverft að öllu leyti. Skornir sex krappir undningar á teinungum stoða, og sveigjast atriði þessi til hliða á víxl, má sjá hér rákir eftir bol, þverbönd, flipa og kringlur, og blöð með bátskurði. Á neðri brík teygja sig samfléttaðir teinungar með fjórum aðal bugum milli miðju og enda bæði að ofan og neðan á fjöl, og krækjast þeir í miðju, samhverf högun að mestu leyti, rákir ristar eftir bol, sjá má kringlur, flipa, og þverbönd, og á blöðum er bátskurður. Gert er í einni línu eftir efstu fjöl hurðar enda á milli: Anno MDCCCXL. Lárétti stúfurinn á síðasta tákni hafður á fjölinni til hægri. Reiturinn um 25.5 sm á l. og um 5.1 sm á br. Anno hefst með skrautlegum upphafsstaf úr brugðningum og hér jurtastiklar, stafur þessi og ártal né milli brúna, en h. lágleturs liðl. 4 sm. Tveir dokar (?) þræddir um letrið að endilöngu sitt hvorum megin miðju og sprettur hinu neðri frá upphafsstaf. Yfir n-um í Anno er stúfur. Gerðar miðjurákir og skáristur. Þvert yfir vinstri hliðarfjöl hurðar liggur autt bil og þar skráargatið. Sjö aðal undninga með kröppum sveigjum má sjá á jurtateinungi fjalar þeirrar, sem til hægri er í umgerð, fjóra getur að líta á teinunginum eftir neðstu fjöl og stúfur vafteinungs með tveimur bugðum liðast ofan og neðan hins auða flatar vinstra megin á hurð. Rákir eftir bol nálægt miðju, gerð þverbönd, kringlur og flipar, og bátskurður víða á blöðum. Klær blaða skornar í þríhyrnda reitina, sem eftir verða á hliðarfjölum efst. Litla fjölin við hurðarmiðju er 30 sm á h., br. um 8.7 sm til 8.8 sm, en þ. um 0.7 sm, mælt við brúnir. Skorinn hér uppréttur teinungur, sem á eru tvær stórar sveigjur, ofan miðju útsprungið blóm og all stór blöð, en stofn tvískiptur nema neðst og við aðal bugður, og liggja þar þverbönd, flipar margir oddhvassir, en aðrir kringdir, bátskurður í blöðum og eftir stilkunum báðum rákir. Fest er fjöl þessari með fimm sívölum njörvum og reknir þrír litlir járnnaglar.    Við miðja framhlið skúffu er skorið út í einni línu og á ferhyrndum reit: G Blöndhal, en það á við Guðrúnu Þórðardóttur Blöndal, konu Björns Auðunarsonar Blöndals, sýslumanns að Hvammi í Vatnsdal, sem var amma gefanda. Er reiturinn 25.9 sm á l., og h. liðl. 5 sm. Letrið þétt, skrautlegt, og bönd í því og blaðstilkar, fyrsti stafur stór og ærið sérkennilegur, hinir tveir fyrstu og háir stafir aðrir ná milli brúna, en h. lágleturs mest 4 sm. Rákir skornar eftir leggjum við miðju, með brúnum og þversum.    Gerðar eru tvær ferskeyttar lautir neðan á skáphurð að innanverðu, önnur liggur 2.4 sm frá horni hægra megin, en hin 3.7 sm frá vinstra horni, ganga brún að ofan og þær, sem nær eru miðju, örlítið inn að neðanverðu, en þær, sem nær eru hornum, flá öfugt og halli ekki mikill, l. vinstra skarðs er 1.6 sm, br. við brún 4.1 sm, dýpt um 0.7 sm. Koma á móti tvö skörð í undirbrík, bæði ferskeytt og víkka niður, til vinstri  er l. 2.9 sm, br. við brún 3 sm og dýpt um 0.8 sm, en l. til hægri um 2.5 sm, br. við brún 3 sm og dýpt álíka og í hinu. Hallast bæði í áttina að hægra bríkarhorni að ofan. Járnnagli og járnnaglabrot í vinstra skarði. Úrtök þessi á hurð og brík gefa vísbendingu um, að bríkin hafi verið hengd á skápinn. Skarð er í brún hurðar að neðan gegnt króknum.    Til að hengja upp skápinn eru settir á rjáfurfjöl aftarlega tveir krókar, l. 8.2 og 8.3 sm, í lykkjum, hvorttveggja smíðað úr járni, og bil á milli 34.9 sm. Smáar járnlykkjur neðarlega á hliðum og nálægt baki. Framan á skúffu er hringur í lykkju við báða enda áletrunarreits, þetta úr látúni, dálitlar hvilftir, kringlóttar, gerðar á undirbrík að aftan fyrri hringa, en þeir liggja í þeim, þegar skápur er lokaður. Koparvír bundinn milli lykkjanna, sem krókar eru í.    Lag skápsins má snoturt teljast, útskurður listrænn og mjög vel í anda hins rómanska stíls, smíðin er þó ekki með öllu gallalaus, og framhlið látin hallast til hægri svo að til lýta er.    Nokkuð eru fjalir sprungnar og undnar, sjá má, að flísar hafa dottið úr og brúnir eyðzt, skápurinn er gisinn, skekktur og fjalir ekki allar vel fastar, skrá laus nokkuð, lykil vantar og naglar horfnir, járn er ryðgað, kámur sjást á, blettir og rispur, en viður auk þess marinn og flagnaður líðið eitt.    Guðrún Þórðardóttir Blöndal mun hafa fengið skápinn að gjöf frá Bólu-Hjálmari.    Nokkuð gerði Guðmundur Þorsteinsson frá Lundi við hann 1963. Sb. Víd. 67, lítill veggskápur, sem á að vera eftir Hjálmar, og Þjms. 50, 2588, 2879, 4108, 5458, 6983, 7038, 11981, 14524, sem og Ásbúð.    Lesa má um skápinn í óprentaðri ritgerð eftir Kristján Eldjárn, sem hann kallar Bólu-Hjálmar tréskeri, segir þar (1. kafli, skrá um hagleiksverk Hjálmars): Í Bólu-Hjálmarssögu er frá því sagt, að Hjálmar og Guðný kona hans fóru í kynnisför til frændkonu sinnar Guðrúnar sýslumannsfrúr í Hvammi sér til afþreyingar eftir þjófaleitina hjá þeim 1839, og var þeim einkar vel tekið af sýslumannshjónunum. Færði Hjálmar þeim rúmbríkur, kistil og prjónastokk, allt haglega útskorið, og silfurbúna svipu, er hann hafði einnig smíðað sjálfur og var svo vel gjör, að þau höfðu hana til sýnis. (bls. 101). Hvort sem skápurinn hefur verið meðal þeirra hluta, sem Hjálmar færði hjónunum, eða hann hefur smíðað hann handa frúnni og sent hann eftir kynnisförina, sem eins líklegt má þykja (sbr. ártalið 1840), er hitt alveg víst, að skápur þessi er Hjálmars verk, og þegar á allt er litið vandaðasta verk hans sem nú er til.    Bólu-Hjálmarssaga, ritið, sem hér er til vitnað, er samin af hinum kunna fræðimanni Brynjólfi Jónssyni frá Minna-Núpi upp úr heimildum, sem Símon Dalaskáld hafði safnað, og kom út á Eyrarbakka árið 1911.

Aðrar upplýsingar

Ártal
1840
Efni
Safnnúmer
Safnnúmer A: 15608 Safnnúmer B: 1955-56
Stærð
71.5 x 61.6 x 25 cm Lengd: 71.5 Breidd: 61.6 Hæð: 25 cm
Staður
Staður: Hvammur, 541-Blönduósi, Húnabyggð
Sýningartexti
Veggskápur, smíðaður og útskorinn af Hjálmari Jónssyni skáldi í Bólu, Bólu-Hjálmari, árið 1840. Hjálmar er einn af fáum nafngreindum skurðlistarmönnum á 19. öld og er skurðurinn með augljósu handbragði hans, sérkennilegum akantusvafningi á fjölunum sem mynda framhlið skápsins umhverfis hurðina, umhverfis á hurðinni og á lóðréttum lista á hurðarspjaldinu miðju. Efst á hurðina er skorið með latínuletri: Anno MDCCCXL (þ. e. 1840) og á framhlið á skúffunni á bak við framfjölina að neðan GBlöndahl, sem er nafn Guðrúnar Blöndals konu Björns Auðunarsonar Blöndal sýslumanns í Hvammi í Vatnsdal. Segir saga, að Hjálmar hafi lent í ryskingum en Guðrún viljað ganga á milli, hafi honum orðið á að slá til henar óvart í bræði sinni en síðar hafi hann gert skápinn og fært henni til yfirbötunar. 15608 Veggskápur, smíðaður og útskorinn af Hjálmari Jónssyni skáldi í Bólu, d. 1875, Bólu-Hjálmari, árið 1840. Hjálmar er eitt þekktasta skald Íslendinga á 19. öld og einn af fáum nafngreindum skurðlistarmönnum þess tíma. Skurðurinn er með augljósu handbragði Hjálmars, sérkennilegum akantusvafningi á fjölunum sem mynda framhlið skápsins umhverfis hurðina, umhverfis á hurðinni og á lóðréttum lista á hurðarspjaldinu miðju. Efst á hurðina er skorið með latínuletri: Anno MDCCCXL (þ. e. 1840) og á framhlið á skúffunni á bak við framfjölina að neðan GBlöndahl, sem er nafn Guðrúnar Blöndal sýslumannsfrúar. Segir saga, að Hjálmar hafi lent í ryskingum en Guðrún viljað ganga á milli, hafi honum orðið á að slá til henar óvart í bræði sinni en síðar hafi hann gert skápinn og fært henni til yfirbötunar. 15608
Aðfangategund
Undirskrár
Undirskrá: Munasafn
Efnisorð / Heiti
Efnisorð: Veggskápur
Heimildir
Kristján Eldjárn. Hagleiksverk Hjálmars í Bólu. Reykjavík 1975. Lilja Árnadóttir. „Blöndalsskápurinn.“  Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1994, bls. 196-197. Margerøy, Ellen Marie. „Planteornamentikken i islandsk treskurd.“ Bibliotheca Arnamagnæana. Supplementum VI og VII. Kaupmannahöfn 1967. Þór Magnússon.  Skáldað í tré.  Íslensk skurðlist úr Þjóðminjasafni.  Sýningarskrá.  Reykjavík, 2001.

Upprunastaður

65°25'35.1"N 20°16'35.3"W