Korpóralshús
1500
Varðveitt hjá
Þjóðminjasafn Íslands
Korpórall, eða patínudúkur sem nú er kallað, frá Skálholtskirkju. Hann er um 10 þumlúnga á hvern veg, úr rauðu silkiflaueli og með búnguvöxnum silfurskjöldum í hverju horni, nema einn vantar. Þeir eru gjörðir í gotneskum stíl. Á öllum röndum dúksins eru silfursnúníngar úr hvítu og gylltu silfri. Á miðjuna er saumuð boðan Maríu. María krýpur á knébeð, sem er rauður og gylltur, með skúfum í hornum. Fyrir framan hana stendur bókaformi með bók á. Hún hefir gloríu um höfuð, gjörða úr gylltu silfri; slegið hár, sem er saumað úr gulu silki; gylltan tiglamöttul á herðum, sem hefir verið alsettur með ektaperlum í skaut niður. Þetta táknar steina-búnað. Möttuls-tigillinn er röð af sjö ektaperlum. Hún hefir og talnaband við belti sér, gjört af ektaperlum, og hafa þær upprunalega verið um 24, en 16 eru eptir. Engillinn krýpur á vinstra hné. Hans hár er saumað með gulu silki. Vængirnir eru saumaðir að ofan, einkanlega dúnfjaðrirnar, með gylltu, rauðu, grænu og bláu, en stærstu flugfjaðrirnar hafa verið alsettar með ektaperlum. Hann er í stórri kápu gylltri með bláu fóðri, sem hefir breiðan búnað í skaut niður á báðum hliðum, settan á báðum röndum með röðum af ektaperlum. Einnig eru raðir af perlum lagðar yfir þveran búnaðinn í 8 stöðum, og eru víðast 4 í röð, og eru 7 krínglóttar bláar og rauðar doppur saumaðar á milli hverrar perluraðar, sem ávallt skiptast á, og sem eiga að tákna steinabúnað. 1) Alls eru 35 perlur á þessum möttulsbúnaði, og eru þær allar enn við lýði í röndunum; en víða annarstaðar er mikið af þeim dottið burt. Kápan hefir og blöðku ofan á herðarnar, eða kaprún, með rauðum, gulum og grænum skúf niður úr miðju. Jörðin er alsett sóleyjum og blómum. Milli engilsins og Maríu stendur urtapottur, sem lilja vex upp úr, og eru randirnar á henni saumaðar með gylltum vír, og alþakið þar á milli með ektaperlum. Ofan við báðar myndirnar eru einskonar tvær útþandar rollur, sem hafa verið perlusettar í randirnar, og með letri á, sem er orðið öldúngis ólæsilegt. Þessi merki gripur hefir verið mjög dýr á sínum tíma, og er hann vottur um nær því ótrúlegt skraut fyrri alda manna. Þetta eru heldur ekki eins dæmi, því að hökull var til fyrir skömmu við Reykja kirkju í Túngusveit í Skagafirði, með þverálmu af krossinum alveg af sömu gjörð og með sömu myndum á, og mun þó Reykja kirkja aldrei hafa verið talin rík. Sá hökull er nú í safninu í Kaupmannahöfn. Kápan, sem engillinn ber, hefir alveg sama lag og vígslukápan í Reykjavík, sem sagt er að sé kápa Jóns Arasonar biskups, og er þó þessi korpórall töluvert eldri; 2) en hvað hétu hér á landi þær kápur, sem höfðu það lag ?. - Það er ekki alveg víst. Kórkápurnar vita menn að voru í útlöndum með einskonar herðablöðkum, eða líkíng af hettum (kaprúni) 3) áföstum við, sem héngu niður frá hálsmálinu, líkt og sést á þessari mynd og á vígslukápunni; eg ætla því, að það sé kórkápur. Sigurðar registur 32 a. getur að sönnu um ,,engladálmadiku", og á öðrum stað í sama máldaga, en dálmadika getur það ekki verið, nema því að eins, að þær hefði verið hafðar allt öðruvísi hér en annarstaðar, sem varla getur þó verið, því að eg hefi séð hana myndaða á helgum manni, sem myndaður var á patínudúk, sem leit út fyrir að vera gjörður á Íslandi. Hún er hérumbil eins og hökull, en með hálfermum; sbr. máldaga Ólafs Rögnvaldssonar um Laufáskirkju: ,,dálmadika ermalaus". Hér er það tekið fram, sem galli eða óvanalegt, að hún var ermalaus. Annars voru dálmadikur mjög ýmislega lagaðar; vanalega voru þær klofnar á hliðunum, á sumum mjókkuðu blöðin lítið eitt að neðan, framan og aptan; á sumum voru þau útskorin til hliðanna og stýft af að neðan; sumar höfðu breiðar klofur á báðum hliðum, en sumar mjóar, og þannig voru þær algengastar hér á landi á fjórtándu öld. Sumar voru ekkert klofnar á hliðunum, eins og tíðkaðist hjá engilsöxum á tíundu öld; þær voru eins og víð tunica með hálfermum; sumar voru alveg klofnar uppúr á báðum hliðum, og ermarnar opnar að neðan og lagðar yfir axlirnar eins og hökull, og blöðin mestmegnis krínglótt neðan fyrir, og allar útsaumaðar. Þannig er dálmadika Leo páfa hins þriðja, sem til er nákvæm mynd af. - Af dálmadikum eru til margar íslenzkar myndir frá fjórtándu öld, og vil eg að eins til færa myndir af Guðmundi biskupi og Jóni helga. Biskupar höfðu dálmadikuna undir höklinum, og yfir messuserknum eða sloppnum (alba). Stundum eru þær nefndar í djáknabúníngi (Biskupasögur I, 847, sbr. Sigurðar reg. 1. b.,, item í djáknakistu X paur dálmadikur og ein stök"), en þó tíðast í biskupabúníngi, svosem að Sigurður biskup hefir dálmadiku (Fornm. s. III, 167-67; sbr. Finns kirkjusögu Íslands II, 148). Það getur varla staðizt, að þetta sé corporalia í sömu merkíng og katólsku máldagarnir geta um, því rómversku kirkjulögin skipa, að hafa korpóralinn skrautlausan úr hvítu líni, af því að Krists líkami var sveiptur í lín, enda hafa katólskir korpóralinn úr hvítu líni, nærri eins stóran og lítinn borðdúk, og breiða hann á altarið undir patínuna eða brauðið og kaleikinn, líkt og borðdúk, en halda aldrei á honum í messunni. Þar af hygg eg komi, að korpórallinn er jafnan í katólskum máldögum talinn með altarisdúkum og altarisklæðum. Péturs máldagi um Hof á Skagaströnd: ,,altarisdúk einn ok corporale", sbr. Biskupasögur I, 169: ,,Þá tók hann (Jón biskup) þetta heilaga bein ok lagði á altarit undir coporalia hjá kaleiknum, ok saung síðan messuna þar til lokit var". Hér er korpórallinn ekkert hreyfður fyr en messan er búin; hann liggur og undir kaleiknum, en eigi ofaná honum, en það sem við nú köllum korpóral eða korpóraldúk mun vera hið sama, sem katólska kirkjan kallar palla, það er lítill ferhyrndur dúkur, optast með einhverju stinnu innaní, til að leggja yfir kaleikinn; sjá nr. 331. Þar er myndaður á kaleikur með palla yfir; íslenzkt nafn á palla þekki eg ekki, nema ef það er patínu-dúkr (Sigurðar registur 14a) og mun það vera hið sama, en allt annað en corporalia, sem líka er þar nefnt við sömu kirkju. Þessum tveimur nöfnum hefir verið blandað saman eptir siðabótina.
Péturs máldagi getur og um ,,corporale með húsi silkisaumuðu" á Bæsá, en það á ekki að skiljast á þann hátt, að hús hafi verið saumað á hann, heldur fylgdi korpóralnum jafnan hús eða hulstur, sem hann var geymdur í, eins og alþekkt er enn hjá katólskum mönnum, sbr. Vilkinsmáldaga, og Sigurðar registur 1. b.: ,,eitt corporalhús með XX corporalum".
1) lík kápa steinsett var á biskupsmynd, sem var í Reykja kirkju í Túngusveit, og sem nú er í safninu í Kaupmannahöfn. Þegar við berum þetta saman við okkar sögur, þá sést fyrst, að það hefir verið töluvert almennt að hafa steinbúnað á skykkjum, sjá búníng Þorgjargar völvu ( sem lifði um 1000) í sögu Þorfinns karlsefnis, Karlmagnúsar sögu bls. 302. Um það eru fimm dæmi alls til.
2) dúkurinn er lauslega myndaður í ferðabók Gaimards.
3) Kórkápurnar voru upprunalega hafðar til að skýla prestum við processiur utankirkju, því voru þær með áfastri hettu, og þannig voru þær hér á landi á dögum Guðmundar biskups Arasonar (Biskupa sögur I, 623), en síðar urðu þær ein hin mesta skraut- og tignar-yfirhöfn presta og biskupa.
Aðrar upplýsingar
Ártal
1500
Safnnúmer
Safnnúmer A: 421
Safnnúmer B: 1867-63
Stærð
25.4 x 25.4 cm
Lengd: 25.4 Breidd: 25.4 cm
Staður
Staður: Skálholt, 801-Selfossi, Bláskógabyggð
Sýningartexti
Korpóralshús, hylki fyrir korpóralsklútinn, sem hin helgu ker, kaleikur og patína, voru látin standa á á altarinu. Að ofan er silkiflauel með saumaðri mynd úr mismunandi efni og með perlum er sýnir Gabríel erkiengil boða Maríu fæðingu Jesú, en í hornum eru silfurskildir í gotneskum stíl. Korpóralshúsið er komið frá Skálholtskirkju og fylgdi kaleiknum góða og patínunni er á við hann, sem sýns eru hér. Frá um 1500.
421.
Korpóralshús, er korpórallinn, dúkurinn sem kaleikur og patína voru látin standa á á altarinu, var geymdur í. Myndin sýnir Gabríel erkiengil boða Maríu fæðingu Jesú. Frá dómkirkjunni í Skálholti, frá um 1500.
Spjaldtexti:
6. Korpóralshús úr rauðu flaueli frá Skálholtsdómkirkju, með skrauti úr gylltu silfri og silki-, gull- og perlusaumaðri mynd af boðun Maríu. Frá um 1500.
6. Burse (bursa corporalium) of red velvet from Skálholt Cathedral with decorations of gilded silver and silk, gold and beaded embroidery of the Annunciation. From c. 1500 ad.
Aðfangategund
Undirskrár
Undirskrá: Munasafn
Efnisorð / Heiti
Efnisorð: Korpóralshús
Heimildir
Kristján Eldjárn. „Korpóralshús frá Skálholti.“ Hundrað ár í Þjóðminjasafni. Reykjavík 1962, nr. 5.
Kristján Eldjárn. „Varðveittur skrúði og áhöld.“ Skálholt. Skrúði og áhöld. Reykjavík 1992, bls. 125-214.
Matthías Þórðarson. „Corporal-taskan frá Skálholti“.. Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1909. Reykjavík 1909, bls. 50 - 51.
Upprunastaður
64°7'38.6"N 20°31'27.2"W