Brauðmót
1808
Varðveitt hjá
Þjóðminjasafn Íslands
Úr aðfangabók:
Brauðmót úr Vakursstaðabúinu, frá 1808. Þetta kringla úr brenni, sem á er rist öðrum megin. Er hún 26.8 sm að þvm., þ. liðl. 1 sm. Ristir eru þrír sammiðja hringar, hinn yzti úti við brún, hinn innsti afmarkar all vænan flöt, en jafnt bil verður báðum megin við miðhring. Skornar áletranir á miðju og bilin tvö næstu. Haft spegilletur nær alls staðar. Upphafsstafir og stafagerð einföld. Á miðju JHS og lína þversum ofan við og neðan. Efst á fleti Anno, en neðst 1808, og snýr þetta rétt. Skáhallt upp af er í næsta reit við gerður kross, og markar hann byrjun og endi leturlínunnar, sem hér er: EL ISABEIhSIGVRDARDAM. Í næstu reininni er letrað í einni línu: GUDBLESSEBRAVDEDAFMIERAMENIA. Kross gerður við byrjun línu og enda og stenzt hann á við hann. Dável skorið. Kringlan undin, úr hefur kvarnazt við brúnir og viðurinn hefur sviðnað. Elísabet Sigurðardóttir var langamma gefanda. Sbr. Landb.safn.
Úr Gersemar og þarfaþing: (Sigrún Ásta Jónsóttir)
„Þann 25. ágúst 1957 kom Sigurður Pétursson frá Vakursstöðum í Vopnafirði með brauðmót sem langamma hans, Elísabet Sigurðardóttir, hafði átt. Safnið á nokkurt safn brauðmóta sem flest eru frá 19. öld. Mótin voru notuð til að skreyta brauð, aðallega svokallað pottbrauð, en þó þekktist að þrykkja á önnur brauð eins og til dæmis flatbrauð.
Mótið er um margt líkt öðrum mótum sem safnið á. Væntanlega hafa þau öll verið eftir íslenska smiði, enda er tréskurður aldagömul hefð hérlendis. Algengustu þemu í útskurði eru: nafn eigandans, kristilegur boðskapur, glens og grín og ekki er óalgengt að hluturinn „tali“ til þess sem á hann horfir.
Á miðju mótsins er rist fangamark frelsarans, IHS, þá er lína þversum ofan við og neðan. ... Í innri hringnum er nafn eigandans skorið með spegilskrift sem gerir það að verkum að nafnið kemur rétt fram á brauðinu, en þar stendur:
EL.ISABElhSIGVRDARDAM
sem líklega á að merkja: Elísabet Sigurðardóttir á mig. Í ytri hringnum stendur:
GVDBLESSEBRAVDEDADAFMIERAMENIA
eða Guð blessi brauðið af mér Amen. Óvíst er hvað stafirnir IA eiga að tákna.
Elísabet Sigurðardóttir var fædd 1796 að Grímsstöðum á Fjöllum. Hún var dóttir hjónanna Sigurðar Jónssonar og Guðrúnar Jónsdóttur. Elísabet hefur þvi verið 12 ára þegar mótið var skorið. Árið 1826 giftist hún Jóni Jónssyni frá Vakursstöðum og bjó þar upp frá því. Þau hjónin áttu nokkur börn sem upp komust, þar á meðal var Jón Jónsson sem dó uppkominn og talinn var gott smiðsefni.
Lítum nú aðeins á pottbrauðsgerð. Þegar annríki dagsins var á enda var glóðin á hlóðunum jöfnuð og deigið (súrdeig) var lagt varlega á hana en stundum var sett járnplata undir það. En nú fórum við of hratt yfir sögu því að áður en deigið var lagt á glæðurnar var það skreytt, stundum með skafti en oftar en ekki með brauðmóti eins og því sem við höfum skoðað. Þegar deiginu hafði verið komið fyrir var potti steypt yfir það, þannig er væntanlega nafnið komið. Þá var potturinn því sem næst hulinn moðsalla (heyafgöngum) eða mómylsnu sem smákviknaði í yfir nóttina og þannig smáseyddist brauðið. Vel gert pottbrauð þótti mjög ljúffengt og var talið afbragðs vinargjöf, einnig tíðkaðist að húsráðendur leystu gesti sína út með slíkri gjöf.
Hið mikla umstang í kringum brauðbakstur á sér eðlilegar skýringar. Korn þurfti í flestum tilfellum að kaupa af erlendum kaupmönnum. Þannig varð kornmeti ekki sú undirstöðufæða almennings sem það var og er víðast hvar. Hérlendis var kornið að mestu haft í grauta sem voru mismjölmiklir eftir efnum og ástæðum. Hins vegar var brauð ekki gert nema til hátíðabrigða. Línan „Það á að gefa börnum brauð að bíta í á jólunum“ er endurómur þess tíma þegar fæðan samanstóð af harðfiski og mjólkurafurðum, einhverju kjöti, örlitlu mjöli og litlu eða engu grænmeti.“
(Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 3.9.2010)
Aðrar upplýsingar
Gefandi: Sigurður Pétursson
Ártal
1808
Efni
Safnnúmer
Safnnúmer A: 15854
Safnnúmer B: 1957-116
Stærð
26.5 x 0 cm
Lengd: 26.5 cm
Staður
Staður: Vakursstaðir 1, 690-Vopnafirði, Vopnafjarðarhreppur
Aðfangategund
Undirskrár
Undirskrá: Munasafn
Efnisorð / Heiti
Efnisorð: Brauðmót
Heimildir
Einar Jónsson. Ættir Austfirðinga. Reykjavík 1953-1966.
Guðmundur Þorsteinsson. Horfnir starfshættir og leiftur frá liðnum öldum. 2. útg. Reykjavík 1990.
Sigrún Ásta Jónsdóttir. „Brauðmót.“ Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1994, bls. 200-201.
Upprunastaður
65°42'35.9"N 14°59'37.5"W