Fornleifar

Varðveitt hjá

Við kirkjuna [2] stendur garðurinn vel og er hlaðinn úr ótilhöggnu grjóti. Við enda garðsins þar sem hann er milli kirkju og hússins Hólmarastar hefur verið steypt fyrir endann til varnar hruni. Kirkjugarðsveggurinn sem liggur u.þ.b. í norðaustur – suðvestur og myndar 90° horn við garðinn er steyptur og gengur að hluta inn í gamla sjóvarnargarðinn þar sem hann myndar kirkjugarðsvegginn í norðvestur-suðaustur. (Gps: E398403, N371872) Við Íragerði liggur garðurinn frá austri í vestur meðfram fjörunni og byggðinni og er nokkuð hruninn á smá kafla, en grjótið úr honum er fyrri neðan garðinn sjávarmegin. Garðurinn er 1 m á breidd efst. Hliðin sem snýr í norður, inná lóðina er 1,6 m á hæð. Hæð garðsins sjávarmegin er 3,90 m. Garðurinn á þessu svæði stendur í fullrihæð og sést vel hversu mikið mannvirki þessi garður hefur verið. Við austurenda garðsins er hlið á honum um 3 m á breidd þar sem hægt er að komast niður í fjöru. Ekki fundust heimildir um hvort þetta hlið hafi verið gert eftir að garðurinn var byggður eða hvort það hafi verið á garðinum frá upphafi og þá e.t.v. til þess að koma bátum upp úr fjörunni. Við hliðina á hliðinu er önnur hleðsla sem stendur samsíða og þétt upp við sjóvarnargarðinn. Hún er um 17 m á lengd og 30-40 cm á breidd. Ekki verður séð hvort þetta sé styrking á garðinum eða hleðsla úr húsum sem hafa hugsanlega staðið við garðinn. (Gps: E398978, N371485) Hnit var tekið á gamla sjónvarnargarðinum sunnan við Hraunbakka sem stendur við Hásteinsveg 48 (austarlega í þorpinu). Þar sést greinilega að sjóvarnargarðurinn er tvískiptur. Neðri hlutinn er augljóslega eldri en sá efri og skiptist garðurinn í miðjunni. Í eldri hluta sjóvarnargarðsins eru hleðslusteinarnir grasigrónir á milli steinaraðanna, sem gæti bent til strengs. Efri helmingurinn er ekki eins gróinn og eru steinarnir gisnari. Sjóvarnargarðurinn hefur greinilega verið viðgerður til að gera hann hærri og er hann þökulagður að ofan. Á þessu svæði er sjóvarnargarðurinn um 1,5 m hár. (Gps: E399251, N371415) Sunnan við húsið Merkistein sem stendur við Strandgötu 4, er gamli sjóvarnargarðurinn rétt yfir 1 m á breidd og um 1,5 m á hæð. Garðurinn er þar fast norðan við garðlög [49]. Garðurinn er rétt norðan við nýja sjóvarnargarðinn en töluvert lægri en hann. Hann er mosavaxinn og hugsanlega strengur á milli hleðsluraða. Garðurinn er að mestu gróinn grasi að ofan. Garðurinn nær rétt inn á lóð Hafsteins (Strandgötu 2) í austri, um 7 m vestur af vestasta garðlagi [49] en þar rennur hann saman við nýja sjóvarnargarðinn. Þaðan og áfram í vestur sér ekkert af gamla garðinum þar til hann byrjar aftur um 50 m vestar, sunnan við kirkjugarðinn. (Gps: E398499, N371738.) „Um þær mundir sem Stokkseyrarkirkja var endurbyggð og söfnuðurinn tók við henni 1886, lofuðu sóknarmenn að byggja öflugan sjógarð til varnar kirkjunni, … Það var ekki fyrr en haustið 1890, að hafin var bygging fyrsta sjógarðsins, sem því nafni má nefna, á Stokkseyri fyrir forgöngu Gríms Gíslasonar í Óseyrarnesi, sem var þá aðaleigandi jarðarinnar.“ (Guðni Jónsson 1960:28) “Var lagður grundvöllurinn meir en 100 faðma á lengd og niður grafinn um 2 og 3 álnir. Garðurinn var á breidd ofan jarðar 6 álnir, og á hæð á hann að vera 5 álnir; enn er eigi meir komið á hæðina en 4 álnir, en víða yfir mannhæð eystri hlutinn, sem er á austurenda garðsins á móts við fjörumörk, skammt fyrir austan kirkjugarð; en lítið hlið er á honum móts við kirkju og annað stórt, sem búið er að mynda vestur við bæinn á Stokkseyri fyrir skipa uppsetning, þá stórflóða er von. Þar er garðurinn grafinn fulla mannhæð niður í jörð, alls staðar 2 álnir á breidd sjávarmegin, og gengur hann jafnt upp beggja vegna með þeim fláa, að hann verður eigi meir en 2 álna þykkur að ofan, í 5 álna hæð ofan jarðar, og er garðurinn snillilega vel hlaðinn og klípur klemmdar í holur, svo að vel mætti kalka hann og sementa. … allt grjót er flutt ofan úr heiði langan veg, ….“ (Guðni Jónsson 1960:29) „Þessi sjógarður á Stokkseyri er eitt það mesta mannvirki, sem byggt hefir verið af sjálfum Íslendingum hér á landi, og einkum ef garðurinn kæmist upp, eins og þörfin útkerfur og menn hafa um talað, að koma honum á endilangan bakka fyrir allt Stokkseyrarhverfið, sem er eigi minna en 1000 faðmar að vegalengd. … Ólafur kaupmaður Árnason keypti Dvergasteina 1898 og lét byggja sjógarð fyrir landi þeirra nálægt aldamótum. Þannig smábyggðist garðurinn austur eftir, og fyrir eða um 1920 náði hann austur á móts við Hellukot. Nú í dag nær hann austur á móts við Rauðarhóla. Vestan við Stokkseyrarbæ var garðurinn og smálengdur vestur á móts við Kalastaði.…“ (Guðni Jónsson 1960:30) „Í þriðja lagi var unnið að sjógarðinum fyrir vestanverðu Stokkseyrarlandi, þ.e. frá Kalastöðum og út að Hraunsá. Það verk var unnið á vegum hlutafélagsins „Njarðar“, sem síðar verður getið. Garður sá var lagður á árunum 1907-1910. Hann var talinn 900 faðmar á lengd, 8-10 fet á breidd að neðan og 4 fet að ofan, en hæðin 4-6 fet. … Víða hefir hlaðizt svo mikill sandur að þeim sjávarmegin, að nærri er jafnhátt garðinum sjálfum, og er honum þá lítil hætta búin.“ (Stokkseyringa saga I:32). Þessi gamli sjóvarnargarður á Stokkseyri stendur enn að hluta en hefur misst hlutverk sitt eftir að nýi sjóvarnargarðurinn var reistur eftir óveður sem gekk yfir árið 1990. Leifar sjóvarnargarðsins gamla standa víða vel m. a. við kirkjuna og gegnir þar hlutverki kirkjugarðsveggs í suðri. Veggurinn liggur allt austur fyrir Eystra-Íragerði. Frá kirkjugarðsveggnum í vesturátt er veggurinn ekki nema um 1,5 m að lengd og 1 m á hæð. Upphaflega lá veggur þessi frá kirkjugarðinum í vestri og áfram þar sem nú er suðurveggur Hólmarastar og þaðan vestur að Hraunsá.

Aðrar upplýsingar

Heimildarmaður: Grétar Zophoníasson

Safnnúmer

Safnnúmer B: 165571-130

Staður

Staður: Stokkseyri, Sveitarfélagið Árborg

Aðfangategund

Fornleifar

Heimildir

Guðni Jónsson. 1960. Stokkseyringa saga. Fyrra bindi. Stokkseyringafélagið, Reykjavík.

Upprunastaður

63°50'12.3"N 21°3'47.5"W