Sokkatré
1770 - 1778
In preservation at
National Museum of Iceland
Úr aðfangabók:
Sokkatré, löggilt, úr furu, 77 cm langt, 16 cm breitt efst og framleisturinn 26 cm að lengd. Þykktin er 1,4 cm. Tréð er sniðið í líkingu við fót, frá tá og upp fyrir hné. Á annari hliðinni er 1,8 cm breið spýta felld ofan í tréð frá hæl og fram undir tá. Þetta er til að styrkja tréð og varna því, að tá eða framleistur brotni af. Ofarlega á trénu eru 2 innsigli í kringlóttum grópum. Tréð er geymt í eins konar hylki til að verja brúnir þess. - Gefið safninu af Páli Bergssyni, kaupmanni í Hrísey, og hefur hann látið fylgja því svo hljóðandi greinargerð: ,,Löggilt sokkatré í móti, er notað hefur verið við J. Gudmanns verzlun á Akureyri á fyrsta þriðjungi 19. aldar, til að sýna, hvernig sokkar skyldu vera góð verzlunarvara. Eitthvað er skráð ofan á, og þyrfti að lesa það.
Úr Gersemar og þarfaþing: (Texti eftir Elsu E. Guðjónsson)
„ Segi eg betra að setja á spjald
sokka þessa hvíta og grá
fyrir æðra yfirvald,
ekki er núna lagið á,
eflaust koma þeir illa í hald
ef þá skyldi Dönskum fá,
.....
Þannig yrkir séra Stefán Ólafsson, skáld í Vallanesi, á 17. öld um sokkaprjónaskap manns og virðist ekki ýkja hrifinn af. En til hvers vísar skáldið með orðunum að betra sé að setja sokkana á spjald?
Einn þeirra mörgu gripa Þjóðminjasafnsins sem Kristján Eldjárn skráði fljótlega eftir að hann kom til starfa þar 1945, er einmitt spjald sem sokkar voru ´settir´ á, svonefnt sokkatré; ...“ (Sjá texta Kristjáns Eldjárn úr aðfangabók hér að ofan).
„Aftan á hylkinu og eins aftan á sokkatrénu sjálfu eru áletranir sem ekki voru færðar til bókar við skráningu. Í hylkið efst eru tvívegis skornir stafirnir I Í S, þar fyrir neðan er skrifað með svörtu bleki: „PWLBANDS maaten A[n?] 1770 og 1778 VaadlaSys[--?],“ en á sokkatrénu má lesa:
Justeret púlbands edur ótvinnadra Socka Maate einlitra - vel þæfdra - og ótrodenna - Eyafiardar Syslu Inventarium.
J. (Johann) Gudmann er (...) talinn hafa verið íslenskur í föðurætt og rak verslun á Akureyri fram til 1857.
Prjónalistin mun hafa borist til Íslands sennilega ekki síðar en á fyrri hluta 16. aldar og náði hér skjótri og almennri útbreiðslu; var prjónlesið þegar á fyrri hluta 17. aldar orðið mikilvægur þáttur í útflutningsverslun landsmanna og stóð svo langt fram á 19. öld. Mest var unnið af prjónlesi á Norðurlandi og í Múlasýslum og þaðan fluttist jafnframt vandaðasta vinnan. Samkvæmt riti Jóns J. Aðils um einokunarverslunina var í kaupsetningum nákvæmlega sagt fyrir um hvernig prjónles ætti að vera til þess að það gæti talist gott og gilt. Sokkar áttu til dæmis að vera:
einlitir, hvítir, svartir, mórauðir eða gráir, en ekki röndóttir, vel þæfðir, ein dönsk alin á hæð [62,7 cm] og víddin eftir því og vel lagaðir í leistinn, um öklana og kálfann.
Oft vildi þó verða misbrestur á að farið væri eftir þessu, enda varla að undra þegar litið er til þeirra afkasta sem krafist var; til dæmis var vinnukonum, að vísu án frátafa, ætlað að ljúka við eina heilsokka (hæðarsokka) yfir daginn.
Prjónasaumurinn greindist í gróft eingirnisles (púlsles eða duggarales) og tvígirnisles (smáles, tvíbandsles eða tvinnabandsles) úr smáu tvinnuðu bandi. Var duggaralesið langtum algengara og auðveldara í sölu en smálesið, en jafnframt miklum mun verðminna. Í daglegu tali voru eingirnissokkar nefndir duggarasokkar, bæði þeir lakari sem ekki voru gjaldgengir í kaupstað en seldir útlendum duggurum, sem og lögmætir sokkar, þ.e. taxtasokkar (þinggjaldssokkar). Ekkert hefur varðveist hér á landi af varningslesi, en í Kaupmannahöfn hafa fundist í jörðu um eitt hundrað sokkar eða leifar af sokkum frá 17. öld úr einþættu og tvíþættu ullarbandi; er talið að eitthvað af þessu prjónlesi sé frá Íslandi komið.
Einsýnt er að sokkatréð úr Gudmanns verslun, hið eina löggilta sem þekkt er, hefur verið ætlað til að úrskurða um taxtasokka. Hins vegar munu sokkatré án löggildingar - sem og vettlingatré - hafa verið algeng áður fyrr meðan prjónles var útflutningsvara og gjaldmiðill innanlands, enda voru þau ekki aðeins notuð til að úrskurða um löglega stærð á sokkum til sölu, heldur voru sokkar og vettlingar að lokinni þæfingu dregnir á trén og látnir þorna á þeim til þess að þeir fengju gott lag. Heimildir geta þess að mörg sokkatré hafi verið á bæjum; eru nefnd sex til tíu á bæ, og er þá sennilega átt við pör. Eru nokkur í Þjóðminjasafni Íslands og byggðasöfnum á Norður- og Austurlandi, öll komin frá Norðurlandi þau sem höfundi er kunnugt um.
(Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 31.8.2010)
Skráð í Sarp 2: "L. 64-77; Br. 16-26; Þ. 2,4 cm"
Main information
Dating
1770 - 1778
Material
Object-related numbers
Museumnumber a: 11553
"Museumnumber b": 1934-16
Dimensions
77 x 26 x 1.4 cm
Lengd: 77 Breidd: 26 Hæð: 1.4 cm
Place
Núverandi sveitarfélag: Akureyrarbær, Akureyrarbær
Exhibition text
Sokkatré, löggilt með innsiglum sýslumanns og ártölum 1770 og 1778. Var við verslun J. Gudmans á Akureyri, til að máta með stærð á sokkum, sem treknir voru í verslunina sem útflutningsvara til Danmerkur. Prjón á sokkum og vettlingum til útflutnings var stór þáttur heimilisvinnu fólks til sveita fyrrum, en þessar flíkur munu einkum hafa verið notaðar af hermönnum. Flíkurnar skyldu vera af ákveðinni og löggiltri stærð.
11552
Sokkatré, löggilt með innsiglum sýslumanns og ártölum 1770 og 1778. Var við verslun J. Gudmans á Akureyri, til að máta með stærð á sokkum, sem treknir voru í verslunina sem útflutningsvara til Danmerkur. Prjón á sokkum og vettlingum til útflutnings var stór þáttur heimilisvinnu fólks til sveita fyrrum, en þessar flíkur munu einkum hafa verið notaðar af hermönnum. Flíkurnar skyldu vera af ákveðinni og löggiltri stærð.
11552
Spjaldtexti:
Sokkatré komið frá Gudmannsverslun á Akureyri, löggilt með innsiglum sýslumanns frá árinu 1770 og 1778. Sokkatré og vettlingatré voru við verslanir til að mæla stærðina á sokkum og vettlingum.
Stocking patterns. The other, from Gudmannsverslun store in Akureyri, is certified by seals of the district commissioner in 1770 and 1778 AD. Knitted goods, such as socks and mittens, had to conform to certain standards of size and quality. Shopkeepers kept sock and mitten patterns for measuring goods offered for sale.
Record type
Collection
Undirskrá: Munasafn
Keywords
Keyword: Sokkatré
References
Elsa E. Guðjónsson. „Um prjón á Íslandi.“ Hugur og hönd. Rit Heimilisiðnaðarfélags Íslands 1985. Reykjavík 1986, bls. 8-12.
Elsa E. Guðjónsson. „Sokkatré úr Gudmanns verslun.“ Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1994, bls. 154-155.
Jón Jónsson. Skúli Magnússon landfógeti 1711-1911. Reykjavík 1911.
Þorkell Jóhannesson. „Ullariðnaður.“ Iðnsaga Íslands II. Reykjavík 1943, bls. 135-153.