Go Back To Search
Do you know more?

Tína, ílát, óþ. hlutv.

1870 - 1884
In preservation at
National Museum of Iceland
Svokölluð tína, sporöskjulöguð askja sem gerð er úr furuþynnu sem er sveigð og saumuð saman á annarri hliðinni. Botninn er festur með trétöppum / -nöglum. Lokið skorðast milli tveggja oka í bugðum við báða enda. Í endum loksins eru klaufir sem okarnir falla inn í og skorða þannig lokið fast. Tínan er rauðmáluð og með svörtu, hvítu, gulu og bláu skrautmunstri. Svona tínur voru algengar hér á landi á 19. öld. Þær voru erlendar og fengust í verslunum hér. Tínan er líklegast norsk. Hún fylgir kyrtilbúningi nr. 2005-18. Kyrtillinn var lengst af geymdur í þessari tínu. Um kyrtilinn og fylgihluti sjá hér að neðan. Auk tínunnar fylgja kyrtlinum koffur, faldur, faldhnútur og blæja (allt skráð á númerið 2005-18). Gefendur eru dótturdætur Elínar Ólafsdóttur, þær Elín Pálmadóttir (sem afhenti gjöfina fyrir hönd þeirra allra), Herdís og Elísabet Hinriksdætur (dætur Önnu Sigríðar), Elísabet Árnadóttir Möller (dóttir Ólafíu), Sólveig og Helga Pálmadætur (dætur Tómasínu), Anna Þorgrímsdóttir (dóttir Eiríku) og Elín Óladóttir (dóttir Arnlínar). Með gjöfinni fylgdu ýmis gögn er varða kyrtilinn og sögu hans (þau eru varðveitt í möppu: Fylgiskjöl Aðfangabókar): - Gjafabréf, undirritað af Elínu Pálmadóttur. - Undirritað bréf til samþykkis gjöfinni af öðrum dótturdætrum Elínar Ólafsdóttur. - Ljósrit af munstrum Sigurðar Guðmundssonar sem eru í kyrtlinum. - Úrklippa úr Morgunblaðinu 15. janúar 2006 með mynd sem tekin var þegar Elín Pálmadóttir afhenti safninu kyrtilinn og fylgihluti. Á myndinni eru: Hrefna Róbertsdóttir, Elsa E. Guðjónsson, Elín Pálmadóttir, Margrét Hallgrímsdóttir og Lilja Árnadóttir. - Ljósmynd í lit af dótturdóttur Elínar Ólafsdóttur, Elínu Pálmadóttur, í kyrtlinum. Myndin var tekin árið 1947 af Lofti Guðmundssyni ljósmyndara. Á bakhlið myndarinnar er skrifað: Elín 1947 í skautbúningi Elínar Ömmu það er sögulega merkilegur búningur frá því um 1870. Einn af elstu skautbúningum Sigurðar málara og brúnn, sem er óþekkt. - Vélritaðar upplýsingar um sögu kyrtilsins: Kyrtill í vörslu Elínar Pálmadóttur dótturdóttur Elínar Ólafsdóttur frá Gerðakoti. Búningur þessi var í eigu tveggja eiginkvenna Árna Eiríkssonar útvegsbónda í Gerðakoti á Miðnesi (sem ásamt Landlist var í landi Hvalsness). Árni var fæddur í Eystri-Fíflholtshjáleigu í Austu Landeyjum 11.10.1856. Hann drukknaði 14.3.1908. Fyrri kona Árna var Anna Sigríður Eyjólfsdóttir. Anna Sigríður var fædd 3.8.1850, dáin 14.4.1893. Þau gengu í hjónaband 6.12.1884 og bjuggu í Landlist á Miðnesi. Þau voru systkinabörn. Eyjólfur faðir Önnu Sigríðar og Sigríur móðir Árna voru börn Árna Jónssonar, sem bjó í Lambhaga í Mosfellssveit, dáinn 1828, en móðirin var Anleif Eyjólfsdóttir, yfirsetukona, dáin 1851, þá komin að Hvalsnesi. Sigríður móðir Árna giftist Eiríki Jónssyni og fluttist austur í Landeyjar. En Eyjólfur bróðir Sigríðar og faðir Önnu Sigríðar fór að Hvalsnes, þar sem hann kynntist og giftist Önnu Hákonardóttur. Anna var dóttir Hákonar lögréttumanns Vilhjálmssonar í Kirkjuvogi í Höfnum og síðari konu hans Önnu Jónsdóttur úr Höskuldarkoti, en þau munu hafa gifst með leyfi Jörundar hundadagakonungs 1809 (að sagt er vegna þess að fyrri kona hans var á lifi og í kör). Anna Hákonardóttir var alin upp hjá signor Tómasi Jónssyni ríka á Hvalsnesi, sem var móðurbróðir hennar. Umræddan kyrtil átti Anna Sigríður Eyjólfsdóttir. Ekki er vitað um uppruna hans, en líklegt að hann sé kominn frá hennar fólki, sem var í góðum efnum, hvort sem hún eignaðist búninginn nýjan eða ekki. Seinni kona Árna Eiríkssonar var Elín Ólafsdóttir. Þau gengu í hónaband 1894 og fluttu í Gerðakot 1897. Elín var fædd í Haga í Holtum í Rangárvallasýslu 21.2.1861 (ath. í Íslendingabók er hún sögð fædd 1862. FHÓ) og alin upp á Efri Hömrum eftir að foreldrar hennar, Ólafur Hallsson og Vigdís Sigurðardóttir, fluttust þangað. Austan úr Rangárvallasýslu fluttist Elín svo til bróður síns Sigurðar Ólafssonar, sem bjó á Hvalsnesi. Elín eignaðist kyrtilinn eftir að hún giftist ekkjumanninum Árna Eiríkssyni. Eftir lát Elínar 22. des. 1846 var búningnum óráðstafað en varðveittur hjá dætrum hennar. Þær voru Anna Sigríður, Ólafía, Elísabet, Tómasína, Eiríka og Arnlín. Ekki er vitað til þess að neinn hafi notað búninginn eftir að Elín dó, enda hafði hún ekki klæðst honum um nokkurn tíma a.m.k.. Elín Pálmadóttir, dótturdóttir hennar og nafna, dóttir Tómasínu Kristínar Árnadóttur, skrýddist honum vorið 1947 fyrir myndatöku hjá Lofti Guðmundssyni ljósmyndara og er sú litmynd til. (Greinar um þær Elínu Ólafsdóttur og Tómasínu Kristínu, eru í V bindi Æviminningarbókar Menningar- og minningarsjóðs kvenna). Búningurinn var alltaf varðveittur í rauðum rósamáluðum kistli og er enn. Um silfrið er það að segja, að upprunalegi höfuðbúnaðurinn fylgir honum, en beltið, sprotabelti, hefur orðið viðskila við hann og er horfið. Ekki hefur tekist að hafa uppi á því. (Á myndinni notar Elín annað belti). Eintak af myndinni var afhent Þjóðminjasafni á nefndum fundi 1991. Minnispunktar. Elín Pálmadóttir, sem hefur varðveitt búningin síðustu áratugina, fór með hann í Þjóðminjasafnið 1991, þar sem Elsa E. Guðjónsson, deildarstjóri Textíl- og búningadeildar safnsins, skoðaði hann. Elsa kvað þetta vera kyrtil af gerð Sigurðar Guðmundssonar. Fyrsti hátíðarbúningurinn eftir Sigurð, skautbúningur, var gerður 1859. En annan búning, kyrtilinn, hannaði Sigurður snemma árs 1870. Elsa segir þennan því ekki eldri en 1870. Um kyrtil Sigurðar segir svo í grein eftir Elsu, "Til gagns og fegurðar. Sitthvað um störf Sigurðar málara Guðmundssonar að búningamálum" Hugur og hönd. Rit Heimilisiðnaðarfélags Íslands 1988: "Vorið 1870 skrifar hann (þ.e. Sigurður) Jóni Sigurðssyni að hann hafi lagt á ráðin um búning, nýjan skautbúning eins og hann orðar það, sem 4-5 stúlkur hafi komið sér upp og ætla "að reyna að hafa sem ballbúning" á skóladansleik Lærða skólans. Segir Sigurður að búningur þessi sé "alhvítur, nema kring um hálsmálið og ermarnar fremst og hér um bil alveg sá forni kyrtill að laginu til, með hjálffermum ... allur víðari og léttilegri en hinn" og eiga "betur við dans". Ennfremur segir hann að við kyrtilinn eigi að hafa "allt sama silfur" og við skautbúininginn og "eins möttul," og einig að við hann megi bera "men og armhringa." Undir lok júlímánaðar sama ár skrifar Sigurður Jóni forseta að vel hafi gengið með "kvenbúninginn nýjasta," en það hafði raunar þegar komið fram í grein í Þjóðólfi ... og búningnum svo lýst að hann væri "úr smálíni með leggingum, til að hafa ásamt nýja skautinu og sprotabelti til dansleikja." Við búning þennan festist fljótlega heitið kyrtilbúningur eða kyrtill og hefur haldist síðan. Kyrtillinn er ýmist heill eða tekinn sundur um mittið, með nokkuð flegnu hálsmáli, ferhyrndu og hálfsíðum ermum sem víkka fram... var honum fyrst og fremst ætlað að vera dansbúningur, en jafnframt hugsaði Sigurður sér að konum gætu notað hann "sem brúðarbúning..." Þótt Sigurður hafi ætlað að kyrtillinn væri hvítur mun ekki hafa liðið á löngu þar til farið var að hafa hann með öðrum litum, þó helst svörtum og dökkbláum. Auk smálérefts var haft í hann silki, flauel og þunnt ullarefni og útsaumur eftir uppdráttum Sigurðar og leggingar voru kringum hálsmál, framan á ermumog neða á pilsi." Kyrtill Önnu Sigríðar er dæmigerður fyrir þessa tegund af búningum. Ekki kvaðst Elsa þó hafa séð brúnan kyrtil fyrr. Hann virðist vera úr þunnu ullarefni og leggingarnar koma heim og saman við það sem þá var notað. "Sigurður dró upp bekki á bæði skauttreyjur og samfellur er voru talsvert frábrugðnir þeim munstrum sem áður höfðu tíðkast. Í fyrstu virðist Sigurður hafa teiknað svo til eingöngu gríska og býsanska uppdrætti sem hann nefndi svo" Voru munstrin gefin út 1878. Um grísku uppdrættina í útgáfunni segir að þeir séu forngrískir að uppruna, en sumir þeirra þó e.t.v. frá austurlöndum, að flestir þeirra hafi verið hafðir hér á fyrri öldum, bæði á ýmsum forngripum og í íslenskum handritum...Leggingar af þessari gerð voru mikið notaðar á þessum tíma, voru í tísku, m.a. má sjá þær á myndum í erlendum tískuritum. Faldblæjan segir Elsa að hafi verið upprunaleg. Munstrið er dregið í hana. Búningurinn er að mestu handsaumaður, en þó virðist á stærstu saumum (t.d. þar sem dúkarnir eru saumaðir saman á pilsinu) vera notuð saumavél. Þær munu þegar hafa verið komnar á sum heimili um 1870. Um skautafaldinn, sem er úttroðin faldhúfa af gerð Sigurðar málara, er það að segja að svo virðist sem saumað hafi verið utan um hann miku seinna eftir satínefninu að dæma. Þarna er líka slaufa úr silkiborða úr sama efni, en svonefndur faldhnútur var hafður undir blæjunni að aftan á búningum Sigurðar til að hylja samskeytin á koffrinu. Þór Magnússon þjóðminjavörður, sem skoðaði koffrið með Elsu, segir það líklega frá sama tíma. Ekki þorði hann að fullyrða hver hefði smíðað það, en Þór sagðist ekki hafa séð samskonar frágang á festingunum hjá þeim manni sem hann talid líklegastan (Sigurður Vigfússon?). Á þessu koffri er platan látin standa út af mynstrinu, en hornin ekki sniðin af, auðsjáanlega til að fá göt fyrir festingar (til að hlekkja stokkana saman) Krotið aftan á mun vera merking til þess að segja til um í hvaða röð á að tengja þá saman, ekki merking höfundar. Búningurinn var í nokkra daga í Þjóðminjasafninu hjá Elsu. Hún og Þór voru að skoða hann. Kyrtillinn er að mestu heill, nema hvað eitthvað er af örsmáum götum á bakinu, enda var hann illa geymdur lengi, hnoðað í kistilinn. Hefur Elín Pálmadóttir þó viðrað hann reglulega síðan hann kom í hennar vörslu. Líklega mundi hann þvi´illa þola notkun að ráði. En væri væntanlega merkilegur safngripur. Til að kanna hvaða fengur Þjóðminjasafnið teldi að fá þennan búning sýndi Elín hann starfsmönnum þar, Lilju Árnadóttur, munaverði og Margréti Gísladóttur textílforverði ásamt Elsu E. Guðjónsson 19.9.2005. Töldu þær allar að mikill fengur yrði að þessum búningi í safnið. Sumarið 2005 hafði Elín Pálmadóttir fengið skriflega heimild annarra eftirlifandi dótturdætra Elínar Ólafsdóttur, þeirra Herdísar og Elísabetar Hinriksdætra, (dætra Önnu Sigríðar), Elísabetar Árnadóttur Möller (dóttur Ólafíu), Sólveigar og Helgu Pálmadætra (dætra Tómasínu), Önnu Þorgrímsdóttur (dóttur Eiríku) og Elínar Óladóttur (dóttur Arnlínar) til að ráðstafa búningnum til frambúðar í hennar nafni.. Dætur hennar voru þá allar látnar. Var því ákveðið að gefa búninginn í Þjóðminjasafnið í minningu Elínar Ólafsdóttur frá Gerðakoti. Elín Pálmadóttir - Að auki fylgdi annað vélritað blað frá 2001. Á því er að mestu að finna sömu upplýsingar og hér að ofan, en þó með örllitlum viðbótum: Skautbúningur Elínar Ólafsdóttur frá Gerðakoti fædd 21.2 1861, d. 22.12 1946 Þetta er kyrtilbúningur, teiknaður af Sigurði Guðmundssyni málara um 1870. Aðalhlutar eru faldur, blæja, faldslaufa og kyrtill með útsaumi eða leggingum á ermum, í hálsmáli og neðan á pilsi. Kvensilfur er koffur eða spöng. Þegar Elín fékk þennan búningu mun hafa fylgt hinum stokkabelti með sprota, sem hefur orðið viðskila við hann síðar. Sérfræðingar Þjóðminjasafnsins sem skoðuðu hann (Elsa E. Guðjónsson) segja þennan búning dæmigerðan fyrir búning um eða rétt fyrir 1870, áður en Sigurður fór út í blómamynstrin sem urðu svo vinsæl. Þá dró hann upp bekki á treyjur og samfellur sem voru frábrugðnir þeim munstrum sem áður höfðu tíðkast, og teiknaði eingöngu gríska og býsanska uppdrætti sem hann nefndi svo. Leggingar af þessari gerð voru mikið notaðar á þessum tíma. Ekki kvaðst Elsa þó hafa fyrr séð brúnan kyrtil af þessu tagi. Slæðan segir Elsa að geti líka verið svona gömul, mynstrið er dregið í hana. Búningurinn er úr ullarefni, að mestu handsaumaður. Þó bregður fyrir saumavélasaum, en saumavélar komu ekki fyrr en undir 1870 er þær voru komnar á fá heimili. Utan um faldinn, sem er úttroðinn, hefur seinna verið saumað eftir satínefninu að dæma. og er faldhnúturinn, sem hafður var á búningum Sigurðar að aftan til að hylja samskeytin á koffrinu, úr sama satínefninu. Þór Magnússon þjóðminjavörður skoðaði koffrið með Elsu og segir það líklega frá sama tíma þótt ekki þyrði hann að nefna höfundinn. Krotið aftan á mun ekki vera höfundarnafn heldur merki um röðun stykkjanna. Þeesi búningur er semsagt safngripur, sem Þjóðminjasafni þætti fengur í, enda er kyrtillinn mjög slitinn (m.a. smágötóttur á baki) og þolir varla að vera nema til sýnis. Þennan búning átti fyrri kona Árna Eiríkssonar Anna Sigríður Eyjólfsdóttir, sem fædd var 1850 og giftist honum 1884. En kyrtilbúningurinn gekk svo til seinni konu hans Elínar Ólafsdóttur, sem kom til hans eftir lát Önnu Sigríðar. Gengu þau í hjónaband 1894 og var mikil brúðkaupsveisla. Er nokkuð víst að Elín hafi borið þennan búning í brúðkaupi sínu. Ekki er vitað hver saumaði þennan kyrtilbúning, en ekki var á allra færi á þessum tíma að eignast slíka dýrgripi, sem gengu jafnan í ættir. En Anna Sigríður var af vel efnuðu fólki. Eyjólfur faðir hennar Árnason fór að Hvalsnesi þar sem hann giftist Önnu dóttur Hákonar lögréttumanns Vilhjálmssonar í Kirkjuvogi í Höfnum og var Anna dóttir þeirra alin upp hjá Signor Tómasi Jónssyni ríka á Hvalsnesi, móðurbróður sínum. Ekki er vitað hvort Anna Sigríður eignaðist kyrtilbúninginn nýjan. Búningurinn ar svo lengi sem dætur Elínar mundu geymdur í rauðum rósmáluðum kistli og dætur hennar vissu ekki til að hún hefði notað hann á seinni árum. Hann var þó tekinn upp og dótturdóttir hennar Elín Pálmadóttir, dóttir Tómasínu, send í honum til myndatöku hjá Lofti vorið 1947. Er sú mynd til og sóttist Þjóðminjasafnið eftir að fá hana sem heimild um þennan merkilega búning. Eftir að búningurinn hafði verið skoðaður og skráður á Þjóðminjasafni, þá í samráði við elstu dótturina Önnu Sigríði, var honum pakkað í þar til gerðan varðveislupappír og viðraður reglulega. Og er hann nú til sýnis afkomendum Elínr og Árna á niðjamóti þeirra í Reykholti 22-24. júní 2001.

Main information

Dating
1870 - 1884
Material
Object-related numbers
"Museumnumber b": 2005-18-6
Dimensions
38 x 25 x 15.7 cm Lengd: 38 Breidd: 25 Hæð: 15.7 cm
Record type
Collection
Undirskrá: Munasafn
Keywords