Ábreiða, alm. og, óþ. notk.
1500 - 1600
In preservation at
National Museum of Iceland
Ábreiða merkileg, hún er öll útsaumuð með "alligoriskum" 1) myndum, perlum súlum, og rósum, þetta er blómstrsaumr með rauðum, grænum, gulum, ljósbláum, bleikum, og margvíslegum millilitum, sem saumað er í dökkgrænann vefnað þéttofin með einskiptuvend; utan með á ábreiðunni alt í kríng, er breiðr bekkur allr útsaumaðr með líflegum og margbreittum rósagreinum með blómum og blöðum, en fyrir utan og innan, eru saumaðar beinar randir með breittum litum, sá ytri er einsog með smá teníngum, og myndar alt þetta þennan bekk sem er þó breiðastr til beggja enda; ábreiðan er bridd utan með bandi sem er ofið með snúníngum, nema á öðrum endanum hefir það slitnað af, og er þar sett annað síðar. Hið innra, er allri ábreiðunni skipt í þrjá kafla þvert yfir, og eru þar saumaðar allar myndirnar. Í efsta kaflanum til vinstri - þá staðið er frammi fyrir ábreiðunni þar sem hún hangir - standa tvær myndir saman, sú ytri er Fídes (Trúin), hennar einkinni (attríbut) er kross í hægri hendi og kaleikr í vinstri, hún er berhöfðuð, hárið sem uppsett, að því er helst sýnist; hún er í dragkyrtli rauðbleikum með gult belti um sig, kyrtillinn er með löngum ermum með gulu að framan, og ofantil yfir brjóstið og axlirnar, er gul leggíng nokkuð breið, myndin hefir nokkurskonar yfirhöfn rauða, með gulu fóðri, er hún sveipar um sig og uppum vinstri öxl, og eru hér klæðafellíngar furðu vel sýndar. Við hlið hennar stendr Spes (Vonin), og upp við hana stendr stórt akker, sem er hennar einkunn, hún heldr höndunum upp á brjóstið, og leggr þær saman, er berhöfðuð sem hin, og hefir líkan kyrtil, nema hann er bæði ljós og bláleitr, yfir höfnin er rauðgul, er hún sveipar um sig miðja, annars er ómögulegt að lýsa öllum litum og litbreitíngum á þessari ábreiðu því það er svo ákaflega margvíslegt; uppyfir þessum myndum eru blaðagreinir sem ganga til beggja hliða, en neðanundir þeim standa hin áðrtöldu nöfn. Hér næst í miðjum þessum kafla, er fljúgandi engill í heilu líki, blásandi í básúnu er hann heldr með hægri hendi, en með langa pálmaviðargrein í vinstri; hann er í kyrtli líkum hinum, en með hálfermum ekki víðum, fyrir ofan stendr: "Virtutes sectare" (þ.e. ástunda þú dygðir). Yzt til hægri standa tvær myndir saman, og standa nöfn þeirra undir: "Charítas" (kærleikrinn), og "Píetus" (guðhræðslan), hin fyrri heldr á tveimur smábörnum, sýnu á hverjum handlegg, og heldr einkum annað barnið höndum upp um háls myndarinnar; en hin heldr á stóru nægtahorni í hægri hendinni, og standa uppúr því blómin, en í vinstri hendi heldr hún á hjarta með loga uppaf (logandi hjarta) og leggr það að brjóstinu; búníngr þessara mynda, er líkr og áðr er talið, nena hvað þeir margbrotnu litir skiptast ýmislega, og yfirhöfnin eða hjúpur sá sem myndirnar hafa, er og líkur, en ýmislega sveipaðr, bæði á þessum og öðrum myndum ábreiðunnar, en allstaðar á fagrlegann hátt. Uppyfir þessum myndum eru og blaðagreinir, sem á þeim fyrrtöldu; steinlagt gólf með týglum, er og sýnt undir flestum myndunum á ábreiðunni. Í miðjum miðkaflanum, og sem verðr miðábreiðan, er ákaflega mikið skrautport í hríngbogastíl sem líkist því að það væri á skrautmusteri; súlurnar til beggja hliða, eru sem úthöggnar með verki upp til miðju, sem endar í blaðakrans, og síðan sléttar uppdregnar, og efst með stórum súluhöfðum (kapitelum) sem helst líkjast korentiskum; efst yfir portinu ganga blaða og blómagreinir til beggja hliða. Hið innra í portinu, er sveipað tjöldum, í mjög fagurlegum fellíngum, miðtjaldið er gult með miklu kögri að neðan, en þau til hliðar rauð; hér fyrir neðan er alt sett með stjörnum. Í portinu standa þrjár myndir karlmaðr í miðið berhöfðaðr með sítt hár, hann er í rauðum kyrtli hlaðbúnum að neðan og um háls og ermar, hann hefir og belti um sig, þetta alt sýnt gult; hann er í knébrókum rauðbleikum, og hosum nokkuð dekkri er ná uppá kné, og brýzt niðr fitin; hann hefir sveipað um sig einskonar yfirhöfn og upp um hægri öxl, undir myndinni stendr nafnið: "Tobías". Við vinstri hlið hans stendr kona, í líkum búníngi og á þeim fyrrtöldu kvennmyndum, og undir henni stendr nafnið: "Sara". Við hina hlið hans stendr engill með útþöndum vængjum, hann er í kvennkyrtli dragsíðum, en yfir í stuttum kyrtli með belti um sig, kyrtillinn hlaðbúin neðan og um háls og ermar sem eru mjög framvíðar, engillinn er berhöfðaðr með sítt hár, undir stendr: "Raphael". Til beggja hliða við þetta stóra port, eru tvö önnur port minni einnig með súlum undir. Vinstra megin er kona í líkum búníngi og áðr er talið, með krosslagðar hendur á brjósti, og við hlið hennar stendr lamb; undir þessari mynd stendr: "Mansvetudo" (Hógværð). Í portinu til hægri, stendr og kona í líkum búníngi og fyr sagt, við hennar hlið stendr lítið sveinbarn í stakki gulum með krínglóttri höfuðsmátt og löngum ermum, hann er í knébrókum og hosum með uppháfa skó, að því er sýnist; hann heldr að sér höndum, konumyndin leggr hægri höndinni á höfuð sveininum, en hinni vinstri heldr hún undir yfirhöfnina sem er sveipuð upp um hægri öxl hennar, kyrtill hennar er rauðr, með hálfermum, eða ermin brýzt mjög upp, undir þessari mynd stendr: "Humilitas" (Auðmýkt). Í neðsta kaflanum eru fimm súlur með jöfnu millibili; uppúr hverri súlu standa hríslur og pálmagreinir, og gengr þetta út til beggja hliða. Yzt til vinstri stendr kona í gulum dragkyrtli með hálfermum, og hefir sveipað um sig rauðum hjúpi niðrfrá mitti, en þó sést kyrtillinn að neðan; í brjósti hennar stendr sverð, en meðalkaflinn snýr upp, og leggr hún vinstri höndina á sverðið og yfir sárið, en í hægri hendi heldr hún á langri pálmaviðargrein, undir stendr: "Patientia" (Þolinmæði). Næst til hægri en hinumegin við súluna, stendr kona í dragkyrtli með belti um sig, og virðist kirtillinn tekinn upp líkt og þá kona styttir sig og ganga fellíngarnar þar niðrá, að ofan sýnist kyrtillinn brettast niðr, því hægri armr er ber og niðr á brjóstið, en hálfermi á vinstra armi. Í hægri hendinni heldr myndin á uppmjófu kéri (stórri flösku) með miklum bumbi neðan og snýr því niðr, og heldr hendinni uppfyrir sig, vinstri hendi heldr hún niðr með síðunni þar heldr hún á samskonar kéri sem snýr upp; úr efra kérinu sýnist renna straumr eða buna niðrí það neðra. Við hægri hlið myndarinnar, liggr á gólfinu teníngr (kubus), og ofan á honum kúla; til vinstri er á gólfinu lítill þrystrendíngr, að því er sýnist, undir myndinni stendr: "Temperantia" (Hófsemi). Attribútin táknar ef til vill, jöfn[u]ð og mæling. Næst - en súla á milli - stendr kona nakin, en hefir sveipað um sig miðja mjög fagrlega rauðum dúki eða blæju, og sem vefst upp um hægri öxl og fellr þar niðr, hægri hendinni heldr myndin niðr, en vinstri hendinni heldr hún á brjóstinu og sitr þar á dúfa. Undir stendr: "Kastítas" (Skýrlífi). Yzt hægra megin á ábreiðunni milli súlnanna, stendr enn kona í gulum dragkyrtli og sveipað dúki eða blæju um sig miðja, við hlið hennar stendr hár steinstólpi eða súla sem er vel jafn há myndinni, og tekr hún um hana hægri hendinni, en vinstri leggr hún á hjartað. Undir stendr: "Constantía" (Staðfesta). Að hún tekr hægri hendinni um steinsúluna, táknar staðfestu í lífinu, að hún leggr hina á hjartað, táknar staðfestu hið innra. Als eru á ábreiðunni 17 mannamyndir, fyrir utan aðrar myndir, byggíngamyndir og rósir, sem áðr sagt, en það er ekki svo allhægt að lýsa öllu þessu margbrotna verki og hugsan, svo vel sem skyldi, enda vandi mikill, en því orði má álúka, að hún er sú fallegasta sem eg hefi séð, og má heita listaverk sýns kyns, því hugsunin í öllu þessu, staða myndanna, klæðafellíngar (draperi), og allar þær margbrotnu litabreitíngar, má alt í heild sinni kalla íþrótt (kunst); útsaumr þessi, er ekki smágjör, en þegar ábreiðan hangir á vegg þar sem birtu ber rétt á hana og staðið er hæfilega langt frá, lítr hún út sem fallegt málverk til að sjá. Það sem er einn aðalkostr við ábreiðu þessa, er að hún er að öllu leyti íslensk, bæði efni litir og verk, og er líklegt, að flest ef ekki alt, sé litað úr grösum, eins og siðr var til forna; [innskot neðanmáls: Það eru helst líkindi til, að rauði litrinn sé útlendr. En þó var rautt hér litað þannig, að fyrst var litað í njóla gult og síðan í mannahlandi köldu, þá varð hárautt. Stúlka hefir sagt mér, að hún litaði þannig úr fjallagrösum, og kúahlandi, en það var ekki eins fallegt.] eg keypti hana af dr. Grími Thomsen á Bessastöðum fyrir 300 kr. sem ekki er ofdýrt þá að er gáð, þegar maðr aðgætir þann mikla tíma og um hugsan sem þurft hefir, alt frá því byrjað var að vinna í hana, og hugsa sér alt þetta fyrirkomulag, hannyrðakonur hér sem hafa séð ábreiðu þessa, segja, að til þess muni gengið hafa svo árum skipti, Grímr Thomsen, hefir og sagt mér, að þá hann var í Kaupm. h. hafi kammerhera Worsaae yfirmaðr hins konungl. forngripasafns, séð ábreiðuna, og vildi gefa fyrir hana 400 kr. en fékk hana ekki; Grímr segir í bréfi til mín frá 4. marts þ. á. : "Ábreiðan er saumuð og tilbúin af dætrum séra Sæmundar prófasts Kárssonar í Glaumbæ forföður míns í beinan karllegg." Sæmundr Kársson er fæddr 1556, og varð fyrst prestr á Reynisstað, vígðr 1584, hafi hann dætur 25 ára gamall, það verðr 1581. Þær orðnar 25 ára 1606, þá gátu þær saumað ábreiðuna, eða um 1600, hún er því orðin framundir 300 ára gömul, og er það satt að segja, að hún verðr til sóma Íslenskum hannyrðum, eins og fleiri lista saumr hér á forngripasafninu. 2) Frú Kristín í Arnarbæli systrdóttir Gríms, segir að ábreiðan sé úr móðurætt föðr hennar, ætt Krístínar Illugadóttir, og að hún hafi heyrt þá sögu, að Hjaltadætur nokkrar er voru miklar hannyrðakonur hafi saumað hana: ættin er sögð lista ætt, og Þorsteinn Illugason málari á Þyskalandi, var bróðir Krístínar. Hjalta nafnið er frá Hjalta Magnússyni í Teigi er var fæddr um 1500. Séra Hjalti í Vatnsfirði, er fæddr 1663, hans móðir Dómhildur Hjaltadótir Pálssonar Magnússonar Hjaltasonar í Teigi. Ábreiðan getr ekki verið eptir dætur síra Hjalta í Vatnsfirði, því hún er miklu eldri, heldr væri það þá líklega dætur Hjalta í Teigi, hafi hann nokkra átt: en það er eðlilegt, að hafi menn þegt nokkrar Hjaltadætur sem voru hannyrða konur, að þá sé ábreiðan eignuð þeim, þó hún sé miklu eldri, eða jafnvel eptir aðra, þar menn ekki visu fyrir víst, þetta skiptir nú ekki miklu. En það segir allar þær hannyrða konur sem séð hafa ábreiðu þessa hjá mér, að hún sé að öllu leyti Islensk, því hún ber það með sér, og það er aðalatriðið, og um aldr hennar.)
1) "Allagoria er griskt orð (eiginl. fráskýríng, lýsíng á einhverju á annan hátt en vanalegan), og er líkíngarleg táknun eða framsetníng einhvers andlegs, afdreginnar hugmyndar. Hún hefir verið mjög viðhöfð í myndalistunum, ekki síðr enn skáldskapnum; á miðöldunum einna mest, og oft meira en góðu hófi gegndi eða samsvaraði kröfum fegurðarinnar. Það er t. d. alligoria þegar dygðin er sýnd í líki alvarlegrar konu, þegar réttvísin er táknuð með vog og sverði, friðurinn með olíuviðargrein og þvíumlíkt.
2) Frú Kristín í Arnarbæli systrdóttir Gríms, segir að ábreiðan sé úr móðurætt föðr hennar, ætt Krístínar Illugadóttir, og að hún hafi heyrt þá sögu, að Hjaltadætur nokkrar er voru miklar hannyrðakonur hafi saumað hana; ættin er sögð lista ætt, og Þorsteinn Illugason málari á Þýskalandi, var bróðir Krístínar. Hjalta nafnið er frá Hjalta Magnússyni í Teigi er var fæddr um 1500. Séra Hjalti í Vatnsfirði, er fæddr 1663 [á spássíu: 5], hans móðir Dómhildur Hjaltadótir Pálssonar Magnússonar Hjaltasonar í Teigi. Ábreiðan getr ekki verið eptir dætur síra Hjalta í Vatnsfirði 3), því hún er miklu eldri, heldr væri það þá líklega dætur Hjalta í Teigi, hafi hann nokkrar átt; en það er eðlilegt, að hafi menn þegt nokkrar Hjaltadætur sem voru hannyrða konur, að þá sé ábreiðan eignuð þeim, þó hún sé miklu eldri, eða jafnvel eptir aðra, þar menn ekki vissu fyrir víst, þetta skiptir nú ekki miklu. En það segja allar þær hannyrða konur sem séð hafa ábreiðu þessa hjá mér, að hún sé að öllu leyti Íslensk, því hún ber það með sér, og það er aðalatriðið, og um aldr hennar.
3) Já, það ætla jeg að sje einmitt rjett; en frummyndirnar eru eldri sýnilega. Sbr. Óðinn IX. árg., bls. 23-24. MÞ.
Mjög lík þessari ábreiðu, eða eins að heita má, er ábreiða nr. 4395 í Nat. mus. II.d. í K.höfn. og sömul. nr. CXXII, sem þó er frábrugðnari. -
Main information
Donor: Grímur Thomsen
Dating
1500 - 1600
Object-related numbers
Museumnumber a: 3629
"Museumnumber b": 1891-108
Place
Staður: Teigur, Bláskógabyggð
Record type
Collection
Undirskrá: Munasafn
Keywords
Keyword: Ábreiða, alm. og, óþ. notk.
Place of origin
64°7'4.4"N 20°29'39.0"W