Go Back To Search
Do you know more?

Moðsuðukassi

In preservation at
National Museum of Iceland
Úr aðfangabók: Gulmálaður moðsuðukassi úr tré með loki á hjörum. Hann er fóðraður að innan með striga og hálmstoppi bæði innan í kassanum og loki. Í kassanum er lítill koddi sem settur var ofan á pottana við moðsuðu. Á annarri hlið kassans er málmhandfang. Moðsuða er þegar suða er látin koma upp á mat og potturinn síðan settur í kassann þar sem suðan heldur áfram og maturinn fullsoðnar án þess að vera áfram á hellunni. Sjá grein eftir Hallgerði Gísladóttur í Gersemar og þarfaþing bls.262. Úr búi Önnu Klemensdóttur og Tryggva Þórhallssonar Laufási við Laufásveg ásamt fleiri munum sem hér koma á eftir í skránni. Úr Gersemar og þarfaþing:  (Texti eftir Hallgerði Gísladóttur)    Árið 1988 gaf Valgerður Tryggvadóttir Þjóðminjasafni ýmsa hluti úr búi foreldra sinna, Tryggva Þórhallssonar, forsætisráðherra og bankastjóra Búnaðarbankans, og Önnu Klemensdóttur.  Meðal annarra gripa var þar moðsuðukassi, gulmálaður með loki á hjörum, stoppaður með hálmi að innan, bæði á hliðum, botni og loki og strigafóðraður.  Stærð hans er 42x31x32,5 cm og er hann fremur lítill miðað við aðrar slíka sem til eru eða lýsing er til á.  Í honum er dálítill koddi til að leggja ofan á potta til að ná fram enn betri hitaeinangrun.     Moðsuða felst sem sé í því að láta suðu koma vel upp á mat og setja síðan pottinn í einangrun í moðsuðukassa.  Þar helst hitastigið nógu hátt til þess að maturinn fullsoðnar.  Í Danmörku þóttu moðkassar einkum ómissandi með gaseldavélum.   Á þeim kemur suða hraðar upp en á venjulegum vélum og slíkt hentar einmitt vel þegar þessi aðferð er notuð.  Að sjálfsögðu var það misjafnt eftir réttum hversu lengi þurfti að sjóða áður en potturinn var settur í kassann.     Aðallega var moðsuðan notuð til að spara eldivið en einnig gat verið gott að eiga moðsuðukassa þegar lítið var til af eldföstum ílátum eins og oft bar við í eldri tíð á Íslandi.   Í borgfirskri fráögn frá byrjun 20. aldar segir frá heimili þar sem aðeins var til einn frambærilegur pottur.  Í honum var fyrst soðinn grautur til hálfs.  Honum var síðan hellt sjóðheitum í tréfötu sem sett var í moðsuðuna.  Þá voru fiskur og kartöflur látin í pottinn eina og soðin á hlóðum á meðan grauturinn mallaði.     Moðsuðukassar af ýmsum stærðum voru víða til á heimilum fram eftir 20. öld.  Í þeim gat verið ull, hálmur, moð eða fiðurkoddar til einangrunar.  Stundum voru þeir fóðraðir en þá var strigi eða segl neglt yfir stoppið.  Bæði fóður og stopp mun hafa verið úr fínni efnum þegar fram í sótti.  Yfir pottinn var lagður koddi eða teppi áður en kassalokinu var smellt en það var oftast á hjörum og læst með keng.  Pottstæðið í kassanum var kallað hreiður.  Oft voru fleiri en eitt pottahreiður í moðsuðukössum, svo hægt væri að láta marga rétti malla þar í einu.     Ekki hafa fundist heimildir um moðsuðu hér á landi fyrr ená seinni hluta 19. aldar.  Er það í samræmi við Danmörku sem við fengum margt frá á þessum tíma.  Þar sést hún (hökasse) fyrst í heimildum 1841 og það er ekki fyrr en um aldamót sem moðsuða verður almenn á dönskum heimilum.   Íslendingar   voru aðeins á eftir og árið 1915 segir í búnaðarblaðinu Frey:  „Hér á landi hefur þessi suðuaðferð varla þekkst til skammst tíma nema á stöku bæ.“     Í Kvennafræðaranum frá 1889 eru leiðbeiningar um moðsuðu og þar er talað um að „sjóða í hitageymi“.  Moðsuða verður svo venjulega nafnið á þessari suðuaðferð hér, sömu merkingar og heykassinn í Danmörku og veldur því að sjálfsögðu að hey eða moð er hentugt hitaeinangrunarefni.  Sumir lögðu þó áherslu á að velja virðulegra nafn og var m.a. stungið upp á nafninu „seyðir“, en án árangurs.    Á öðrum áratug 20. aldar var rekinn töluverður áróður fyrir moðsuðu, m.a. vegna vandræða með eldivið en á fyrri heimstyrjaldarárunum var hér kolaskortur. Þá voru menn sammála um að þessi aðferð hafi verið alltof lítið notuð til að spara eldsneyti.    Moðsuða varð þó nokkuð útbreidd og hefur sums staðar haldist við fram á síðustu áratugi.    Í nágrannalöndunum er eitthvað um að hún sé enn notuð, t.d. eiga sumir moðsuðukassa í sumarbústöðum, enda tilvalið að láta suðu koma upp úr pottum, bregða þeim síðan í moðsuðuna og fara í göngutúr á meðan maturinn sýður.  Ekki þarf að hafa áhyggjur af því að kvikni í út frá þessari matargerð og þar að auki sparast dýr orka. (Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 20.9.2010)

Main information

Material
Object-related numbers
"Museumnumber b": 1988-55
Dimensions
42 x 31 x 31 cm Lengd: 42 Breidd: 31 Hæð: 31 cm
Place
Staður: Laufásvegur, 101-Reykjavík, Reykjavíkurborg
Exhibition text
Gulmálaður moðsuðukassi úr tré með loki á hjörum. Hann er fóðraður að innan með striga og hálmstoppi bæði innan í kassanum og loki. Í kassanum er lítill koddi sem settur var ofan á pottana við moðsuðu. Á annarri hlið kassans er málmhandfang. Moðsuða er þegar suða er látin koma upp á mat og potturinn síðan settur í kassann þar sem suðan heldur áfram og maturinn fullsoðnar án þess að vera áfram á hellunni. Sjá grein eftir Hallgerði Gísladóttur í Gersemar og þarfaþing bls.262. Úr búi Önnu Klemensdóttur og Tryggva Þórhallssonar Laufási við Laufásveg ásamt fleiri munum sem hér koma á eftir í skránni.
Record type
Collection
Undirskrá: Munasafn
Keywords
References
Guðrún Ólafsdóttir. „Hitageymir. Moðsuða.“ Freyr, 2. tbl. 1919, bls. 29-31. Hallgerður Gísladóttir.„"Moðsuðukassi.“ Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1994, bls. 262-263. Páll Jónsson. „Hitageymirinn.“ Freyr, 3. tbl. 1915, bls. 35-37. Pálmi Pálsson. „Seyðir.“ Freyr 1919, bls. 56.