Málverk, + mótív

1682 - 1689

In preservation at

Mynd Hólmfríðar Sigurðardóttur konu Jóns Arasonar prófasts í Vatnsfirði. Hún dó á árunum 1682-1689: myndin er máluð með olíulitum á skinn eða pergament. Hún er klædd í svarta hempu, og sést ekkert votta fyrir borðum né flosi, eða nokkru skrauti framan á hempunni. Engar sjást heldur leggingar um öxlina, né um handveginn, en þar á móti sýnast að vera stór uppslög á hempu-ermunum (?), og eru lítil lauf fremst á þeim, sem snúa upp oddunum. Hún hefir lítinn stinnan svartan kraga um hálsinn, lagðan að ofan með hvítu líni, eða hvítan línkraga með svörtum kraga undir, til þess að línkraginn geti staðið beint út. Hvort heldur er, sést ekki með vissu. Hún hefir á höfði yfir faldinum svartan hatt, barðastóran, með breiðu svörtu bandi með tveimur eða þremur krákustígum á. Bandið er fest saman á vinstri hliðinni með hnút, eða lagt í lykkjur eða pípur. Þar niður undan sést faldurinn, sem er alhvítur niður í gegn, en neðan um hann er eins konar ennisband (koffur) eða djásn, sem er sýnt eins og heill hringur, með tveimur laufa- eða oddaröðum, hvorri upp af annari allt í kríng, og standa oddarnir upp, líkt og liljur á kórónu eða díadema 1). Hún ber þríbrotinn hríng á vinstri handar baugfíngri. Enga hefir hún hálsfesti né hempupör, né hempuskildi (sjá nr. 62). Utan um myndina er ferhyrnd umgjörð, og þar utan á er neglt óreglulega lagað skraut í renaissance-stíl. Utan um sjálfa myndina að ofanverðu er málaður heiðursbogi. Á honum ofanverðum standa tveir englar, sem halda á laufgjörð (kransi) í milli sín, með stjörnu innan í. Neðan við myndina er málað með latínuletri: Hólmfridæ vúltús si vis sidisse decoros: effegies oculis sistitur hæcce tuis. Orta fuit magnis, pater hoc notulib(us) 2) at non Est minor hic radix semine, trede 3), suo. Non ignóta loqvor: casta pietáte coëgit in laudes omnes candida qvippe suas. Addita cælicolis anima è 4) hec corpura poscût 5) justa sibi tumúli nota perenis erunt. Þegar maður ber þessa mynd saman við mynd Helgu Jónsdóttur konu Þorsteins Geirssonar, sem fyr var um getið, og sem fyrir skömmu hékk í Laufáskirkju, þá sér maður, að faldurinn er alveg eins á báðum, og höfuðbandið líka eins, með tvísettri laufaröð all í kríng að neðan, en á þeirri mynd var hinn sami galli og á hinni er, að bandið var sýnt öldúngis hvítt, og skuggalaust að mestu, svo eigi er hægt að sjá, úr hverju efni það hefir verið gjört. Hatturinn var og svartur, og hérumbil eins og með eins krókabandi um miðju, með hnút eða lykkju hægra megin, og annað mjórra band virtist að vera þar fyrir neðan. Hálskraginn var eins hvítur og sléttur, og virtist helzt að liggja ofaná svörtum kraga stinnum: ekki sást neinn hálsklútur: hempan leit út fyrir að vera alveg eins, en var töluvert betur máluð, og sýndist víðari, af því að á henni voru betur sýnd fellingaskil. Hempan sást töluvert niður fyrir mitti, og voru sýndar á henni 5-6 fellingar fyrir neðan mittið 6) og voru þær mjög greinilegar, en sjálft mittið sást ekki. Hempan gapti að framan, og sást fyrir innan gulgræn svunta, einlit. Engir sáust borðar eða flos framan á hempunni, nema mjó brýdding var sýnd á börmunum. Engar sáust heldur handvegs- né axla-leggingar. Hempan hafði og mjög víðar ermar að ofan, og sáust fimm stórar hrukkur eða fellíngar, sem lágu niður frá öxlinni. Ermarnar voru nærskornar að framan 7), og sást hér ekkert votta fyrir uppslagi, og því tel eg óvíst, að það eigi að vera uppslög, sem sýnt er á mynd Hólmfríðar, heldur mun það eiga að merkja þverhrukkur, en sem eru klaufalega sýndar. Í skiptabréfi frá 1715 hefi eg séð getið um hempu-uppslög, en ekki hefi eg séð fyr getið um þau (eptir Gísla Jónsson í Máfahlíð 1715). Hempan var víð um brjóstið, og sáust þar fyrir víst á henni sex stórar ferðir eða fellíngar, sem lágu upp undir hálsmálið. Engin sáust hempuför né hempuskildir, hálsfesti, fíngurgull né eyrnagull 8). Þó þessar myndir megi heldur heita illa gerðar, en hitt, þá eru þær samt eigi að síður merkar mjög, því að þær geta, betur en öll rit, skorið úr þeirri þrætu, hvaða búníng konur hafi haft hér á landi á þeim öldum, og fylla þær því stórt skarð í sögu landsins, sem annars væri autt. Það er því til mikils gagns, þó menn hafi eigi annað en nákvæma lýsingu af þessum myndum 9). 1) sbr. skiptabréf eptir síra Jón Jónsson prófast í Stafholti 1740 (daterað) koppur gylltar settar á svart pluss, item gyllt silfurbryggja með laufum. Í brúðkaupssiðabók Eggerts Ólafssonar er og getið um bæði brúðardjásn og ennispaung og koppur. sbr. kvæði Hugsjón, þar er talað um brúðar djásn, og í Háttalykli Lopts ríka: gull-verpt enni, og gullspöng um enni í vikivakakvæði eða þulu. 2) patribus nobilibus? 3) crede. 4) =est. 5) þ.e. corpora poscunt. 6) Því að hempurnar voru þá allt öðruvísi, en þær urðu síðar, og með fellingum allt í kríng, sem segir í vikivakakvæðinu: Hér með á hún hempu blá, hefir á ferðir tíu, og til hins sama lýtur og vísa, sem eignuð er Stefáni Ólafssyni í Vallanesi: Sagt er af seima þöllum þær semja sinn stakk með föllum (og hún bannar öllum). Hér er varla meint nærstakkur, og því síður höttstakkur, sem varla mun þá hafa verið orðinn til, sjá nr. 652 hér á eptir. 7) Sbr. mynd Arnfríðar Benediktsdóttur á Skarði (+ 1647). Þar er hempan alveg eins, en hefir 3 pör eða spennur efst: svuntan er og gul, einlit, pilsið rautt: pípnakragi hvítur um hálsinn: strompur á höfði alhvítur og enginn hattur. 8) Þetta er öldungis sami búníngur og lýst er í kvæði, sem reyndar er um óþrif kvenna með viðlag: Sokkaböndin liggja niðr um hæla, þó fara skórnir hálfu ver, það þarf engan ýngismanninn tæla. Trafið er blakkt á heilahúsi, hatturinn trúi'eg ofan á dúsi, álits er sem blakkur brúsi, bera þær flestallt dökkt á sér. þó fara skórnir hálfu ver o. s. frv. eða sem segir í ýngismeyja hrósun: hatt gaf hann mér og herlegt skaut, hvað rétt var í hæfi, sbr. vísu eignaða Hallgrími Péturssyni um eina kerlíngu: sá eg ganga seima skorð, sú bar hatt í vánga, þuldi nokkur þó fram orð, þar nam kjálkinn gánga. Og mun það flest vera frá þessu tímabili. Í öðru erindi kvæðisins um óþrif kvenna sést, að þá hafa tíðkast hvítir hálskragar á konum: Hálsflíkan (hálstrefjan) er blökk sem bikið, burt úr lörfunum fýkur (dustast) rykiðo. s. frv. Eða sem segir í ýngismeyja hrósum um vinfengi og gjafir unnustanna: Niðurhlut með fóðrið frítt, frábær eru þau gæði, garpurinn þetta gaf nér nýtt og geðlegt hempuklæði, lausakraga með lérept hvítt, leiðist upp að telja snart. Hann gefir gefið mé svo mart. 9) í visitazíu Bjarnar biskups Þorleifssonar 1701 segir svo: skilderi með úthöggnum ramma uppfest í kirkjunne kvennamegin, til ei all litlrar prýðe, eptir ósk æruverðugrar Matronæ Helgu Jónsdóttur tekið bland ornamenta kirkjunnar. Þetta sannar, að þetta sé mynd þeirrar sömu Hólmfríðar, sem áður er nefnd.