Go Back To Search
Do you know more?

Pottur, til að elda mat

1600 - 1700
In preservation at
National Museum of Iceland
Úr aðfangabók: Fjórir eirpottar, af sömu gerð, fundnir saman. Eru þeir 38,7 sm til 56 sm að þvm., og má sitja hvern innan í annan, allir smíðaðir úr þremur þynnum, tvennar í hliðum og ein í botni, við barmana beyðgur á faldur, krækt saman og slegið að, en samskonar faldur við barma að utan og gerð all breið rönd. Pottarnir víkka örlítið upp, hliðar sléttar og botn kúptur. Tvö eyru á , sem rísa að kalla beint upp hvort gegnt öðru og undan barminum að utanverðu, þau gerð úr sveigðum teini og endar flattir, með laufsniði og hnoðnagli gegn, eru eyru öll við plötuhjara, nema á stærsta pottinum, þar aðeins annað. b. Þvm. liðl. 50,5 sm, við barma 47,6 sm, h. öll 28 sm, br. þrimar 2,2 sm og þ. við hana, utan samskeyta, 0,3 sm. Vönduð smíð og lagið snoturt mjög. Með spanskgrænuhúð, barmur á c sprunginn á tveimur stöðum, eru flögur lagðar undir og sest með hnoðnöglum, annað eyrað skakkt á stærra potti. Tveir drengir fundu potta þessa í hraunglufu nálægt bænum að Ytri-Rauðamel, voru þeir á hvolfi og hver inni í öðrum. Má telja líklegt, að þeir séu gamlir mjög og hafi verið faldir þarna. Úr Gersemar og þarfaþing:  (Texti eftir Hallgerði Gísladóttur)    „Katlar úr járni eða eir og steingrýtur úr klébergi voru þau eldföstu ílát sem hér voru notuð í árdaga, en skortur á eldurnarílátum var viðvarandi fram eftir öldum.  Hér voru aldrei gerð leirker og ólíklegt að málmkatlar hafi verið smíðaðir á Íslandi.  Potta og katla þurfti því nær alfarið að flytja inn.     Rétt er að skýra hér muninn á katli og potti í fyrri tíð.  Ketill var stórt ílát úr slegnum málmþynnum sem voru hnoðaðar saman.  Pottur aftur á móti var úr steyptum málmi, kopar eða járni, enda festist nafnið „pottur“ smám saman við steypujárn og farið var að tala um „pottpotta“, þ.e. potta úr pottjárni.  Í þeim var almennt eldað á tveimur síðust hlóðaöldunum og enn þá eru pottpottar í metum hjá matargerðarfólki. ...     Járnkatlar hafa verið algengustu suðuílát hér á fyrstu öldum byggðar og finnast oft brot af þeim í heiðnum kumlum.  Þar sjást hins vegar ekki brot af kötlum úr eir sem urðu algengari þegar leið á miðaldir, en víða hafa fundist hlutar úr þeim við fornleifarannsóknir.  Í Fornbréfasafni úir og grúir af kötlum, en sjaldan er efni þeirra tilgreint.  Þar kemur fram að „stórkatlar“ tóku oft 50-100 lítra, enda hefur mikils þurft við þegar soðið var slátur eða bruggað fyrir jólaveislur.    Þá sér þess víða merki að katlar voru geysidýrir.  Í Búalögum er áttæringur t.d. virtur til jafns við nýjan eirketil.  Þeir voru algengustu eldunarílátin allt fram um 1700, en á seinni hluta 17. aldar fóru að flytjast inn svokallaðir braspottar, hollenskir steypujárnspottar sem voru miklu ódýrari og komu smám saman í staðinn fyrir katlana.      Þann 31. ágúst árið 1958 afhenti Gestur Guðmundsson, Ytri-Rauðamel, Eyjahreppi, Þjóðminjasafni fjóra eirkatla, sem tveir drengir höfðu fundið í hraungjótu nálægt bænum.*  Katlarnir eru allir af sömu gerð, slegnir úr þremur eirþynnum. ...     Gagnstæð eyru rísa undan kragabörmum katlanna.  Þau greinast í tvö flöt lauf og festir hnoðnagli hvort þeirra við ketilhliðarnar.  Eyrum með laufafestingum eins og þessum eru algeng í miðaldafundum í Skandinavíu og eru einmitt talin eiga við katla með kragaopi eins og hér að ofan er lýst.  Þau elstu sem finnast virðast vera frá byrjun 13. aldar og eru katlar með þessu eyrnalagi örugglega í notkun á 13. og 14. öld og líklega miklu lengur.    Á 17. öld virðast íslenskir höfðingjar hafa fjárfest töluvert í kötlum og leigt þá út.  Þannig herma sögur að Guðmundur ríki í Brokey og Helga kona hans hafi átt 140 eirkatla sem þau leigðu.  Og í Jarðabók Árna Magnússonar segir frá katlaleigu sem rekin var í Keflavík á Rauðasandi og leigði út katla í vertíðarskip.  Þannig gátu katlar verið arðbær fjárfesting.  Felustað Rauðamelskatla hefur væntanlega verið ætlað að koma þessum gullmolum undan einhverjum fjárnámsmönnum sem ágirntust þá með réttu eða röngu.  Hvort sá sem faldi týndi staðnum eða vék óvænt til feðra sinna verður víst aldrei upplýst.“ (Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 6.9.2010) * Í nóvember 2013 bárust eftirfarandi upplýsingar frá Ásgeiri Gunnari Jónssyni, einum „drengjanna“ sem fundu eirkatlana árið 1959: „Það var messudagur á Rauðamel vorið 1959. Eftir messu var kirkjukaffi hjá Dísu…. Við bræðurnir Ásgeir Gunnar, Þorleifur og Guðmundur Jónssynir frá Þverá vorum fljótir að gleypa í okkur til að komast sem fyrst út í góða veðrið og hitta Klettsbræður sem voru í sveit á Rauðamel. Það voru Már og Gísli Jóhannsynir, kenndir við Klett í Borgarnesi. Auk þeirra var þarna Kristján Eyþórsson úr Borgarnesi sem var í sveit í Akurholti.“ (Freyja Hlíðkvist Ómarsdóttir, 6.11.2013).

Main information

Dating
1600 - 1700
Material
Object-related numbers
"Museumnumber b": 1959-86
Dimensions
50.5 x 28 cm Lengd: 50.5 Breidd: 28 cm
Place
Staður: Ytri Rauðimelur, Eyja-og Miklaholtshreppur
Record type
Collection
Undirskrá: Munasafn
Keywords
References
Árni Magnússon og Páll Vídalín. Jarðabók VI. Kaupmannahöfn 1938, bls. 309 og 336. Hallgerður Gísladóttir. Eldhús og matur á Íslandi. Cand. mag. ritgerð við Háskóla Íslands 1991. Hallgerður Gísladóttir. „Rauðamelskatlarnir.“ Gersemar og þarfaþing. Reykjavík 1994, bls. 204-205.

Place of origin

64°51'56.8"N 22°20'50.4"W