Main information
Donor: Anton Holt
Object-related numbers
"Museumnumber b": 2009-19-4
Dimensions
71 x 50 cm
Lengd: 71 Breidd: 50 cm
Place
Núverandi sveitarfélag: Reykjavíkurborg, Reykjavíkurborg
Record type
Keywords
Keyword: Fáni
References
Tekið af heimasíðu forsetaembættisins: http://www.forseti.is/Forsida/Fanimerkithjodsongur/Sagafanans/
Ágrip af sögu íslenska fánans eftir Birgi Thorlacius
Fáninn og frelsisbaráttan
Baráttan fyrir íslenskum fána var þáttur í sjálfstæðisbaráttunni. Nokkur ágreiningur ríkti um gerð fánans og lengi munu menn ekki hafa gert mikinn greinarmun á fána og skjaldarmerki.
Hugmynd Sigurðar Guðmundssonar málara var sú að merki landsins, sjálfsagt bæði fáni og skjaldarmerki, skyldi vera hvítur fálki með þanda vængi á bláum grunni. Átti þessi fánagerð fylgi að fagna um skeið, t.d. meðal latínuskólapilta og stúdenta.
Þingvallafundurinn 1885 ályktaði fyrir atbeina Valtýs Guðmundssonar að Ísland ætti rétt á sérstökum verslunarfána. Sama sumar flutti stjórnskipunarlaganefndin í neðri deild Alþingis frumvarp til laga um þjóðfána fyrir Ísland. Var gert ráð fyrir að fánanum yrði skipt í fjóra ferhyrnda reiti með rauðum krossi, hvítjöðruðum. Skyldu þrír reitanna vera bláir og í hverjum þeirra hvítur fálki. En fjórði reiturinn, stangarreiturinn efri, skyldi vera rauður með hvítum krossi, þ.e. eins og danski fáninn. Jón Sigurðsson á Gautlöndum var formaður nefndarinnar og mælti fyrir frumvarpinu í þinginu. Frumvarpið varð ekki útrætt, en þarna er gerð tillaga um þá þrjá liti, sem síðar urðu í fánanum: blátt, hvítt og rautt.
Hinn 13. mars 1897 ritaði Einar skáld Benediktsson grein í blað sitt Dagskrá, þar sem hann segir að þjóðlitir Íslands séu blátt og hvítt og að krossinn sé hið algengasta og hentugasta flaggmerki. Leggur hann til að fáni Íslands verði hvítur kross í bláum feldi.
Á fundi í Stúdentafélagi Reykjavíkur 27. september 1906 sýndi Matthías Þórðarson, síðar þjóðminjavörður, fánahugmynd sína: hvítan kross í bláum feldi með rauðum krossi innan í hvíta krossinum. Áttu litirnir að tákna fjallablámann, ísinn og eldinn.
Í Statens Sjöhistoriska Museet í Stokkhólmi er mynd frá hafnar- og iðnaðarborginni Calicut (Kozhikode) í Keralafylki á Indlandi úr bók Mathias Gustaf Holmers skipstjóra hjá sænska Austur-Indíafélaginu frá því um 1740-1750. Á myndinni sjást m.a. tveir fánar, hinn danski og fáni, sem að lögun og litum virðist eins og íslenski fáninn: hvítur kross í bláum feldi með rauðum krossi innan í hvíta krossinum. Þetta hefur e.t.v. verið sérfáni einhvers verslunarfélags. Ekki er vitað til að Matthías Þórðarson hafi þekkt þennan fána eða haft hann að fyrirmynd, þegar hann árið 1906 kom fram með hugmynd sína um gerð íslenska fánans. - Pétur Sigurðsson, forstjóri Landhelgisgæslunnar, kom auga á þessa mynd í sænska safninu árið 1957.
Fánatillaga Matthíasar sigraði að lokum. En á þessu stigi málsins hölluðust menn miklu fremur að hugmynd Einars Benediktssonar, bláum fána með hvítum krossi. Varð sú fánagerð vinsæl víða, ekki síst eftir að danskt herskip gerði 1913 upptækan slíkan fána, sem var á kappróðrarbáti á Reykjavíkurhöfn. Hleypti þetta atvik miklum hita í fánamálið.
Umræður um íslenskan fána fóru að sjálfsögðu fram á Alþingi, m.a. árið 1911, þegar borið var fram frumvarp um bláhvíta fánann, og 1913.
Eftir þinglok 1913 bar Hannes Hafstein ráðherra fánamálið upp fyrir Kristjáni konungi X. í ríkisráði 22. nóvember og gerði grein fyrir að afgreiða mætti fánamálið með konungsúrskurði, án löggjafar. Hér var einungis um að ræða sérfána fyrir Ísland, þ.e. fána, sem nota mætti á Íslandi og í íslenskri landhelgi. Féllst konungur á tillögu ráðherra og er konungsúrskurðurinn, sem út var gefinn, þannig:
„Fyrir Ísland skal löggildur vera sérstakur fáni. Gerð hans skal ákveðin með nýjum konungsúrskurði, þegar ráðherra Íslands hefur haft tök á að kynna sér óskir manna á Íslandi um það atriði. Þennan fána má draga á stöng hvarvetna á Íslandi og íslensk skip mega sigla undir honum í landhelgi Íslands. Þó er það vilji Vor að á húsi eða lóð Stjórnarráðs Íslands sé jafnframt dreginn upp hinn klofni Dannebrogsfáni á ekki óveglegri stað né rýrari að stærð heldur en íslenski fáninn. Þessi Vor allrahæsti úrskurður skerðir að engu rétt manna til að draga upp Dannebrogsfánann eins og að undanförnu. Eftir þessu eiga allir hlutaðeigendur sér að hegða."
Um leið og konungur gaf út þennan úrskurð lét hann svo um mælt að hann gengi að því vísu að fáninn yrði ekki eftirtakanlega líkur fána neins annars lands. Lutu þessi ummæli konungs að því að fram hafði komið í umræðum um fánamálið að bláhvíti fáninn líktist mjög grískum fána.
Fánanefndin 1913
Eftir heimkomu sína skipaði ráðherra hinn 30. desember 1913 nefnd „til þess að taka gerð fánans til rækilegrar íhugunar, kynna sér eftir föngum hvað fullnægja myndi óskum þjóðarinnar í þessu efni og koma fram með tillögur til stjórnarinnar um lögun og lit fánans svo snemma að stjórnin geti gert Alþingi, þá er það kemur saman næst, kost á að láta uppi skoðun sína um þær."
Í nefndina voru skipaðir Guðmundur Björnsson landlæknir, formaður, Matthías Þórðarson þjóðminjavörður, Ólafur Björnsson ritstjóri, Jón Jónsson (Aðils) dósent og Þórarinn B. Þorláksson listmálari.