Kona

In preservation at

Úr aðfangabók: 402. MYND Hólmfríðar, Sigurðardóttur, konu Jóns Arasonar prófasts í Vatnsfirði. Hún dó á árunum 1682-1689; myndin er máluð með olíulitum á (skinn eða) pergament. Hún er klædd í svarta hempu, og sést ekkert votta fyrir borðum né flosi, eða nokkru skrauti framan á hempunni. Engar sjást heldur leggingar um öxlina, né um handveginn, en þar á móti sýnast að vera stór uppslög á hempu-ermunum (?), og eru lítil lauf fremst á þeim, sem snúa upp oddunum. Hún hefir lítinn stinnan svartan kraga um hálsinn, lagðan að ofan með hvítu líni, eða hvítan línkraga með svörtum kraga undir, til þess að línkraginnn geti staðið beint út. Hvort heldur er, sést ekki með vissu. Hún hefir á höfði yfir faldinum svartan hatt, barðastóran, með breiðu svörtu bandi með tveimur eða þremur krákustígum á. Bandið er fest saman á vinstri hliðinni með hnút, eða lagt í lykkjur eða pípur. Þar niður undan sést faldurinn, sem er alhvítur niður í gegn, en neðan um hann er einskonar ennisband (koffur) eða djásn, sem er sýnt eins og heill hríngur, með tveimur laufa- eða oddaröðum, hvorri upp af annari allt í kring, og standa oddarnir upp, líkt og liljur á kórónu eða díadema1. (1sbr. skiptabréf eptir síra Jón Jónsson prófast í Stafholti 1740 (daterað) „koppur gylltar settar á svart pluss, item gyllt silfurbryggja með laufum“. Í brúðkaupssiðabók Eggerts Ólafssonar er og getið um bæði brúðardjásn og ennispaung og koppur. sbr. kvæði Hugsjón, þar er talað um brúðar djásn, og Háttalykli Lopts ríka: „gull-verpt enni“, og „gullspöng um enni“ í vikivakakvæði eða þulu.) Hún ber þríbrotinn hríng á vinstri handar baugfíngri. Enga hefir hún hálsfesti né hempupör, né hempuskildi (sjá nr. 62). Utan um myndina er ferhyrnd umgjörð, og þar utan á er neglt óreglulega lagað skraut í renaissance stíl. Utan um sjálfa myndina að ofanverðu er málaður heiðursbogi. Á honum ofanverðum standa tveir englar, sem halda á laufgjörð (kransi) í milli sín, með stjörnu innan í. Neðan við myndina er málað með latínu letri: Hólmfridæ vúltús si vis vidisse decoros; effegies oculis sistitur hæcce tuis. Orta fuit magnis, patet hoc nøtúlib(us)2 at non(2[patribus nobilibus P[Nei; hjer er (fyrir ofan) aðeins um lestrarvillu að ræða, það stendur á myndinni: patet hoe hafalis(us)] ) Est minor hic radix semine trede3,suo.(3crede Hjer stendur og crede á myndinni.) Non ignóta loqvor: casta pietáte coëgit in laudes omnes candida qvippe suas. Addita cælicolis anima e4 (4=est.) hec corpura poscut5 (5þ.e. corpora poscunt.stendur corpora á myndinni.) justa sibi tumúli nota perenis erunt. Þegar maður ber þessa mynd saman við mynd Helgu Jónsdótturx,(Þessi mynd af Helgu og Þorsteini presti Geirssyni kom með þessum gripum en var ekki tölusett, þótti of skemmd, sbr. Dagbók Forngripasafns bls. 25.- Ennfremur skrá Pálma nr. 108 árið 1876 (milli nr. 1164 og 1165); hann tölusetti myndina þó ekki heldur. Hún er um 1915 til meðal ótölusettra gripa. Myndin var endurbætt 1916 (?) af Brynjólfi Þórðarsyni málara eptir minni fyrirsögn. Tekin í Mms. 1918. Hún mun vera máluð af sjera Jóni Guðmundssyni í Felli (d.1702 eða ´03) og mynd Hólmfríðar einnig.) konu Þorsteins Geirssonar, sem fyr var um getið og sem fyrir skömmu hékk í Laufáskirkju, þá sér maður, að faldurinn er alveg eins á báðum, og höfuðbandið líka eins, með tvísettri laufaröð allt í kríng að neðan, en á þeirri mynd var hinn sami galli og á hinni er, að bandið var sýnt öldúngis hvítt, og skuggalaust að mestu, svo eigi er hægt að sjá, úr hverju efni það hefir verið gjört. hatturinn var og svartur, og hérumbil eins og með eins krókabandi um miðju, með hnút eða lykkju hægra megin, og annað mjórra band virtist að vera þar fyrir neðan. Hálskraginn var eins hvítur og sléttur, og virtist helzt að liggja ofaná svörtum kraga stinnum; ekki sást neinn hálsklútur; hempan leit út fyrir að vera alveg eins, en var töluvert betur máluð, og sýndist víðari, af því að á henni voru betur sýnd fellíngaskil. Hempan sást töluvert niður fyrir mitti, og voru sýndar á henni 5-6 fellíngar fyrir neðan mittið1 (1 Því að hempurnar voru þá allt öðruvísi, en þær urðu síðar, og með fellingum allt í kríng, sem segir í vikivakakvæðinu: „Hér með á hún hempu blá, hefir á ferðir tíu“, og til hins sama lýtur og vísa, sem eignuð er Stefáni Ólafssyni í Vallanesi: „Sagt er af seima - þöllum þær semja sinn stakk með föllum (og hún bannar öllum).“ Hér er varla meint nærstakkur, og því síður „höttstakkur“, sem varla mun þá hafa verið orðinn til, sjá nr. 652 hér á eptir.) og voru þær mjög greinilegar, en sjálft mittið sást ekki. Hempan gapti að framan, og sást fyrir innan gulgræn svunta, einlit. Engir sáust borðar eða flos framan á hempunni, nema mjó brydding var sýnd á börmunum. Engar sáust heldur handvegs- né axla-leggingar. Hempan hafði og mjög víðar ermar að ofan og sáust fimm stórar hrukkur eða fellíngar, sem lágu niður frá öxlinni. Ermarnar voru nærskornar að framan2, (2Sbr. mynd Arnfríðar Benediktsdóttur á Skarði (1647). Þar er hempan alveg eins, en hefir 3 pör eða spennur efst; svuntan er og gul, einlit, pilsið rautt; pipnakragi hvítur um hálsinn; strompur á höfði alhvítur og enginn hattur.) og sást hér ekkert votta fyrir uppslagi, og því tel eg óvíst, að það eigi að vera uppslög, sem sýnt er á mynd Hólmfríðar, heldur mun það eiga að merkja þverhrukkur, en sem eru klaufalega sýndar. Í skiptabréfi frá 1715 hefi ég séð getið um hempu-uppslög, en ekki hefi eg séð fyr getið um þau (eptir Gísla Jónsson í Máfahlíð 1715). Hempan var víð um brjóstið, og sáust þar fyrir víst á henni sex sstórar ferðir eða fellíngar, sem lágu upp undir hálsmálið. Engin sáust hempupör né hempuskildir, hálsfesti, fíngurgull né eyrnagull1. (1 Þetta er öldúngis sami búníngur og lýst er í kvæði, sem reyndar er „um óþrif kvenna“ með viðlag: „Sokkaböndin liggja niðr um hæla, þó fara skórnir hálfu ver, það þarf engan ýnigmanni tæla. Trafið er blakkt á heilahúsi, hatturinn trú eg ofan á dúsi, álits er sem blakkur brúsi, bera þær flestallt dökkt á sér. Þó fara skórnir hálfu ver“. o.s.frv. eða sem segir í „ýngismeyja hrósun“ : „hatt gaf hann mér og herlegt skaut, hvað rétt var í hæfi“. sbr. vísu eignaða Hallgrími Péturssyni „um eina kerlíngu“: „sá eg gánga eima skorð, sú bar hatt í vánga, þuldi nokkur þó fram orð, þar nam kjálkinn gánga.“ Og mun það flest vera frá þessu tímabili. Í öðru erindi kvæðisins um óþrif kvenna sést, að þá hafa tíðkast hvítir hálskragar á konum: „Hálsflíkan (hálstrefjan) er blökk sem bikið, burt úr lörfunum fýkur (dustast) rykið“ o. s. frv. Eða sem segir í ýngimeyja hrósun um vinfengi og gjafir unnustanna“: „Niðurhlut með fóðrið frítt, frábær eru þau gæði garpurinn þetta gaf mér nýtt og geðlegt hempuklæði, lausakraga með lérept hvítt, liðist upp að telja snart Hann hefir gefið mér svo mart“ Þó þessar myndir megi heldur heita illa gerðar, en hitt, þá eru þær samt eigi að síður merkar mjög, því að þær geta betur en öll rit, skorið úr þeirri þrætu, hvaða búning konu hafi haft hér á landi á þeim öldum, og fylla þær því stórt skarð í sögu landsins, sem annars væri autt. Það er því til mikils gagns, þó menn hafi eigi annað en nákvæma lýsíngu af þessum myndum1. (1í visitazíu Bjarnar biskups Þorleifssonar 1701 segir svo: „skilderí með úthöggnum ramma uppfest í kirkjunne kvennamegin, til ei all litlrar prýðe, eptir ósk æruverðugrar Matronæ Helgu Jónsdóttur tekið bland ornamenta kirkjunnar“. Þetta sannar, að þetta sé mynd þeirrar sömu Hólmfríðar, sem áður er nefnd. Strengd á spjald og ferniserað, og umgerðin endurbætt 1928. Úr Mynd á þili: (Texti eftir Þóru Kristjánsdóttur) Málverk, sem hér um ræðir, er annað af tveimur frá seinni hluta sautjándu aldar eignað séra Jóni Guðmundssyni á Felli. „Málverk þessi hafa vakið áhuga fræðimanna af ýmsum ástæðum. Þau eru meðal örfárra mynda sem til eru af Íslendingum frá þessum tíma og klæðnaður fólksins hefur orðið fræðimönnum rannsóknarefni. .... Málverkin eru bæði máluð með olíulitum á skinn og áþekk að stærð. ... Yfir mannamyndunum eru málaðir bogar og eru barokkenglar efst á bogunum með leturborða eða lárviðarkransa á milli sín. Minningarorð á latínu eru á báðum málverkunum. Mannamyndirnar eru stirðlega málaðar og í raun fremur táknmyndir um fólk sem hefur átt eitthvað undir sér en raunsæjar mannlýsingar. Barokkskrautið á málverkunum umhverfis mannamyndirnar bendir til þess að Jón hafi að öllum líkindum sótt fyrirmyndirnar til barokkmeistarans í þjónustu Hólamanna, Guðmundar Guðmundssonar.“ (Sett inn af Sigrúnu Blöndal, 6. 10.2010)