Order a photo Terms of Use

Teikning, listræn

1945 - 1948

In preservation at

National Museum of Iceland

Teikningar af 17 þeirra veisluspóna frá Keldum sem keyptir voru til safnsins árið 1947. Veisluspænirnir fengu númerin Þjms. 13900-13941 en þeir sem teikningarnar eru af eiga það sameiginlegt að vera með áletrunum á og þeir hafa númerin 13900-13916 í Þjóðminjasafni. Þær eru ekki í sömu röð á blöðunum (þar númeraðar 1-17) og röðin í skráningu safnsins. Teikningarnar af spónunum eru listilega vel gerðar og eru á 6 blöðum. Teikningarnar eru svo að segja í hlutföllunum 1:1, teikningarnar þó örlítið stærri en sænirnir sjálfir. Að auki er eitt blað með teikningu af letrinu sem notað er í áletranirnar, þ.e. svokallað spónaletur. Teikningarnar af spónunum eru gerðar með blýanti og farið ofan í með bláum penna en teikningin af spónaletrinu er gerð með svörtu bleki (blekpenna). Veisluspænirnir eru úr eigu afa Kristínar, Guðmundar Brynjólfssonar á Keldum (d. 1883). Teikningarnar gerði Kristín á árunum 1945-1948 að beiðni föður síns, Skúla Guðmundssonar á Keldum, og sendi svo til safnsins. Með fylgir greinargerð (ritgerð) Kristínar um veisluspænina sem Kristján Eldjárn vitnar til í grein sinni „Veisluspænir Guðmundar á Keldum“ Hundrað ár í Þjóðminjasafni, nr. 84. Ritgerðin er birt orðrétt hér að neðan en frumritið er varðveitt með fylgiskjölum aðfangabókar. „Veizluspænir Guðmundar Brynjólfssonar bónda á Keldum frá 1833-1883. Spænir þessir eru 39 alls, 17 með spónaletri og 22 með fangamarki Guðm. Brynjólfssonar, G. B.S með latínuletri. Spænina smíðaði hagleiksmaður mikill, Jón bóndi Þorsteinsson á Vindási á Landi Pálssonar frá Holtsmúla. Hann bjó á Vindási um miðja 19. öld og átti fyrir konu Karen Nicoline Frederikke, dóttur Ísaks Jakobs Bonnesens, síðast sýslumanns í Rangárvallasýslu. Hann bjó á Velli í Hvolhreppi (sbr. Sýslumannaævir IV. bl 505.) Þau Jón og Karen giptust 1846 (sjá Þjóðólf 43 tölubl 1892). Skúli bóndi á Keldum sagði mér 1946, að faðir sinn hefði fengið Jón á Vindási til að smíða fyrir sig marga veizluspæni. Guðmundur á Keldum átti margt barna, og þegar þau giftu sig hélt hann fjölmennar veizlur. Spænirnir, sem allir eru smíðaðir úr nautshornum (ekki kýrhornum), voru upphaflega miklu fleiri en 39. Stundum höfðu þeir verið lánaðir burtu í veizlur, kom þá fyrir, að þeir brotnuðu eða týndu tölunni. Nokkrir þeirra eru spengdir. Fleiri ríkisheimili hér í hreppnum og víðar áttu veizluspæni smíðaða af þessum sama manni, en munu nú hvergi vera til orðnir í hóp nema þessir spænir, sem hafa geymst á Keldum í eða um 100 ár. Guðmundur á Keldum hafði mætur á spónunum og geymdi þá í grjónum og stundum í bankabyggi. Guðmundur Brynjólfsson á Keldum lézt árið 1883 eftir 50 ára búskap á Keldum. Þuríður, 3ja og síðasta kona hans, bjó í nokkur ár eftir mann sinn, og var Skúli sonur þeirra ráðsmaður hennar. En árið 1896 hóf hann búskap á Keldum, þá nýgiftur Svanborgu Lýðsdóttur hreppstj. frá Hlíð í Eystri Hreppi. Þau hjón hafa nú búið á Keldum í rúm 50 ár, eða þar til Skúli lézt 1. júní 1946. Voru þá 113 ár frá því er faðir Skúla hóf búskap á Keldum. Skúli eignaðist vezluspæni föður síns og geymdi þá alltaf uppi í bjálkalofti í Keldnakirkju og hafði á þeim miklar mætur. Margir, sem sáu þá bæði innlendir menn og útlendir, föluðu þá oft af honum einn eða fleiri spæni fyrir hátt verð. En þar varð engu um þokað. Hann vildi alls ekki tvístra þeim, en menn tóku af þeim ljósmyndir. Skúli vissi, að þessi tegund listar, veizluspónasmíði, var að hverfa og vildi eftirláta þjóðinni sýnishorn hennar. Nú eru spænir þessir eign Þjóðminjasafnsins, seldir því árið 1947, og mun Skúli líka helzt hafa óskað þess. Eins og áður er sagt, eru 17 af spónunum með „spónaletri“, eins og Brynjólfur Jónsson frá Minna-Núpi kallar þetta letur (Sjá Arbók Fornleifafél. 1900 bl 36). Þetta letur er dálítið frábrugðið höfðaletri, og segir Brynjólfur: „Einkum tíðkuðu það frægir spónasmiðir, sem uppi voru í Rangárvallasýslu á yngri árum mínum, og var snillingurinn Jón bóndi Þórsteinsson á Vindási í Landsveit, fremstur þeirra. Á síðari árum sínum voru þeir þó farnir að slá slöku við þetta letur, en grófu á spónsköftin ýmist ártalið eða fangamark eiganda með stórum latínustöfum. Eftir þeirra dag veit eg ekki af neinum, er þetta letur hafi grafið, og er nú nokkuð langt síðan eg hefi séð það.“ Þannig farast Brynjólfi orð og lætur hann fylgja prentað sýnishorn af þeim stöfum, er hann kveðst hafa séð á spónsköftum, og eru það stafirnir: á, m, n, o, r, u, v, t. [Ath. það er ekki nákvæmlega eins letur og það sem er á veisluspónunum frá Keldum, en mjög áþekkt. Aths. Freyja Hlíðkvist Ómarsdóttir]. Vegna þess að Brynjólfur segist ekki vita, hvort til hafi verið fullkomið stafróf af spónaletrinu, læt eg fylgja línum þessum teikningu af öllum þeim stöfum, er koma fyrir á sköftum veizluspónanna 17 frá Keldum. Hér kemur mikill meginhluti stafrófsins fram, svo af því má ráða að fullkomið stafróf hafi verið til af þessu letri. Eg skrifa hér einnig upp letur það, er grafið er á þessa 17 spæni hvern fyrir sig: Velkomin [Þjms. 13900. Nr. 5 á teikningu Kristínar] Velkomin [Þjms. 13901. Nr. 16 á teikningu Kristínar] Eg vil góða súpuna [Þjms. 13902. Nr. 1 á teikningu Kristínar] Súpuna [Þjms. 13903. Nr. 13 á teikningu Kristínar] Súpan [Þjms. 13904. Nr. 17 á teikningu Kristínar] Supan [Þjms. 13905. Nr. 15 á teikningu Kristínar] Graut [Þjms. 13906. Nr. 10 á teikningu Kristínar] Graut [Þjms. 13907. Nr. 11 á teikningu Kristínar] Velling [Þjms. 13908. Nr. 9 á teikningu Kristínar] Rjóman [Þjms. 13909. Nr. 8 á teikningu Kristínar] Rjomin (n) [Þjms. 13910. Nr. 6 á teikningu Kristínar] Rjóman [Þjms. 13911. Nr. 4 á teikningu Kristínar] Kremor [Þjms. 13912. Nr. 12 á teikningu Kristínar] Gott útá [Þjms. 13913. Nr. 3 á teikningu Kristínar] Gott útá [Þjms. 13914. Nr. 14 á teikningu Kristínar] Grautin (n) [Þjms. 13915. Nr. 7 á teikningu Kristínar] Vertu að [Þjms. 13916. Nr. 2 á teikningu Kristínar] Ath. Vorið 1947 þegar Þjóðminjasafnið keypti veizluspænina voru því einnig seldir 3 yngri spænir – ekki veizluspænir – eftir annan góðan spónasmið, Hafliða Sæmundsson á Fossi á Rangárvöllum, en hann var sá síðasti er smíðaði spæni hér um slóðir. Einn þessara þriggja spóna er með ártalinu 1889. Hafliði fékk eitt sinn þetta ár 1889 lánaðan einn veizluspón frá Keldum til að smíða eftir og stældi hið fallega spónalag Jóns á Vindási, skaftið dálítið sveigt niður aftan við blaðið, er þessi spónn því með svipuðu lagi og veizluspænir Jóns. Annar spónninn er með fangamarki Skúla Guðm. á Keldum SK. G.S og er smíðaður úr kýrhorni og er hann með því lagi er Hafliði hafði venjulega á spónum sínum. Þriðji spónninn er með skeiðarlagi. Á hann er grafið Sk. G. 25, þ.e. Skúli Guðm. og ártalið 1925. Hann er sérstakur fyrir það, að hann er smíðaður úr hrosshófi. Þessa 3 síðasttöldu spæni smíðaði Hafliði fyrir Skúla á Keldum og skrifaði eg þessa athugasemd um þá, svo að þeir séu ekki teknir fyrir veizluspæni eða eignaðir sama spónasmið og þeim er smíðaði veizluspænina. Samkvæmt ósk föður míns, Skúla Guðm. byrjaði eg að teikna veizluspænina í des. 1945 í ígripum, en hafði ekki lokið því, er þeir voru seldir 1947 eftir lát hans. Eg fekk því spænina lánaða hjá Þjóðminjaverði og hefi nú lokið við að teikna þá alla er eg skila þeim á Þjóðminjasafnið. Skrifað í júní 1948 Kristín Skúladóttir.“