Spurt um ýmislegt varðandi tóbaksneyslu í fyrri tíð, m.a. vindla, rullu, skro, snús, sígarettur og pípu. Spurt um tóbaksílát, ilmefni í tóbak, spýtubakka, öskubakka, eldfæri, munnstykki, reykborð. Spurt um tóbak til lækninga, uppnefni, orðtök, sögur, vísur o.fl.
Mars 1997. 98 svör. 57 tölvusett.
Skrá 92. Tóbakshættir
Þjóðminjasafn Íslands
Þjóðháttadeild
Spurningaskrá 92
Tóbaksneysla á mjög undir högg að sækja um þessar mundir og lítur helst út fyrir að hún
muni líða undir lok innan skamms. Því er ekki seinna vænna að leita fróðleiks um tóbak í
daglegu lífi fólks, venjur, vinnubrögð og hluti því viðkomandi. Við biðjum fólk að skrásetja
minningar sínar um tóbakshætti og að vanda eru hér spurningar til að hjálpa mönnum við
upprifjunina.
Þekkjast einhverjar sögur af því hvenær tóbak - eða ákveðnar tegundir af tóbaki komu til
sögunnar í ykkar uppvaxtarsveit (bæ)? Muna menn t.d. eftir því hvenær sígarettureykingar
hófust og hverjir byrjuðu að reykja sígarettur? Hvað fannst fólki um sígarettureykingar?
Höfðu kvikmyndir einhver áhrif á fólk varðandi tóbaksnotkun? Eru einhverjar
tóbaksauglýsingar frá fyrri tíð sérstaklega minnisstæðar? Á hvaða tímabilum urðu helst
breytingar á tóbaksneyslu í minni heimildarmanns?
Segið frá tóbaksnotkun þar sem þið þekktuð til - á heimili ykkar/vinahópi/vinnustað á fyrri
hluta aldarinnar. Var algengt að nota tóbak? Hverjir gerðu það helst? Notuðu konur tóbak?
Hvernig tóbak, ef svo var? Þótti það fínt eða subbulegt? Fór það að einhverju leyti eftir
félagslegri stöðu eða kyni hvort og hvernig tóbak menn notuðu (vindla, snús, skro, rullu,
sígarettur, pípu t.d.)? Var munur á sveit og bæ í þessu efni (sjaldgæfara að sveitakonur reyktu
en konur í þéttbýli t.d.)? Notuðu sjómenn frekar munntóbak? Hvernig breyttust tóbaksvenjur?
Á hvaða aldri byrjaði fólk að nota tóbak? Kunna menn sögur um "fikt" eða fyrstu reynslu af
tóbaksneyslu? Þekkja menn sögur af því að fólk hafi byrjað að nota tóbak að læknisráði?
Kunna menn sögur af miklum tóbaksmönnum (pípureykinga- sígarettureykinga- munn eða
neftóbaksmönnum)? Hvað voru þeir kallaðir (tóbaksætur, tóbaksvargar t.d.)? Létu einhverjir
mynda sig með pípu, sígarettu eða vindil þegar þeir fóru til ljósmyndara? Var til í dæminu að
menn brúkuðu margar tegundir af tóbaki, reyktu, tækju í nefið og upp í sig, og tyggðu skro
t.d? Hafa menn sagnir af því að menn reyktu munntóbak? En af ýmsu sem tóbaksmenn
notuðu til drýginda í tóbaksleysi (t.d. saxaðri hvannarót, ornaðri töðu eða kaffi)? Gat það
komið niður á fólki seinna, ef það synjaði þurfandi tóbaksmanni um tóbak? Þekkja menn til
svartamarkaðsbrasks með tóbak (sígarettusala hermanna á stríðsárunum t.d.)?
Notuðu menn gælunöfn um ákveðnar tóbakstegundir? Kannast menn t.d. við Nílhest, Súrsa
eða Blámann? Hvað voru "krónuvindlar"?
Hvað var munntóbak kallað þar sem heimildarmenn þekkja til (skro, rulla t.d.)? Tuggðu sumir
blaðtóbak (baðtóbak)? Lýsið umbúðunum sem munntóbak kom í? Í hverju var það geymt
heima fyrir? Kannast menn við notkun á spýtubökkum? Hvernig voru þeir? Hvað voru þeir
lengi á opinberum stöðum þar sem heimildarmenn þekkja til?
Lýsið ílátum sem notuð voru undir neftóbak, hvernig þau voru gerð og hverjir gerðu þau, ef
það er vitað (pungar, glös, pontur, pokar, baukar, byttur, dósir, struntur)? Voru nöfnin pontur,
baukar, byttur og struntur notuð um mismunandi ílát þar sem menn þekkja til? Ef menn vita
um baukasmiði, hver voru einkenni smíðisgripa þeirra (efni, skraut t.d.)? Þekktust sérstakir
"kvenbaukar"? Hvernig voru þeir? Hvernig var verðlag á þessum ílátum miðað við efni og
smiði?
Kannast menn við að ilmefni eða annað (tóbaksdropar, jurtir, koníakssletta, "baun") væri sett í
tóbaksdósir?
Lýsið því hvernig miklir neftóbaksmenn sem þið þekktuð tóku í nefið (stútuðu sig, sugu upp
af handarbakinu t.d.). Tóku sumir bara í aðra nösina? Var talað um "tóbaksholur" á
handarbökum tóbaksmanna? Tóku menn neftóbak í vörina? Settu menn tóbak undir fölsku
1
gómana sína? Fóru menn að nota óvirðulegri ílát undir neftóbakið þegar farið var að nota
verksmiðjuskorið íslenskt neftóbak í staðinn fyrir rjólið?
Hvar fékkst rjól? Lýsið rjólbitunum. Segið frá áhöldum til tóbaksvinnslu og notkun þeirra
(skurðarjárn, bretti, fjöl, tóbaksmylna, raspur t.d.). Þekktust tvöföld tóbaksjárn? Lýsið því
hvernig menn unnu tóbaksduft úr rjólbita? Voru börn látin skera tóbak? Höfðu kaupmenn
menn á sínum snærum sem skáru tóbak? Hvenær hættu menn að fá rjól og skera tóbak? Þótti
mönnum íslenska neftóbakið betra en danska rjólið frá Brödrene Braun? Söknuðu menn
rjólsins?
Segið frá tóbaksklútum og tilburðum manna með þá. Veifuðu menn t.d. tóbaksklútum sínum
ef þeim rann í skap eða sveifluðu þeim þegar þeir voru að reka fé? Var talað um
"hreppsstjórasnýtur" eða "kóngssnýtur"?
Segið frá mismunandi gerðum af reykjarpípum? Hverjir reyktu pípu og hvers vegna? Hvernig
fengu menn pípurnar? Úr hverju voru þær? Keyptu menn þær (hvar) eða gerðu þær sjálfir?
Segið frá mismunandi gerðum af reykjarpípum. Hverjir reyktu helst pípur? Kannast menn við
að tóbakspípur væru gerðar úr tvinnakeflum? Voru einhverjir sérstakir pípusmiðir þar sem
menn þekkja til? Kölluðu sumir pípurnar gælunöfnum? Hvernig hreinsuðu menn pípurnar
(pípuhreinsarar eða annað)? Hvernig báru menn sig að við að kveikja í pípum sínum? Hvaða
píputóbak var vinsælt á hverjum tíma? Voru sérstök ílát undir píputóbak? Höfðu menn
sérstaka kassa til að geyma í pípur, tóbak og eldfæri?
Hvaða sígarettutegundir voru notaðar á hverjum tíma og í hvaða hópum? Hvaða sígarettur
þóttu fínar og hverjar þóttu ófínar? Reyktu konur sérstakar tegundir fremur en karlmenn?
Segið frá og lýsið ílátum og áhöldum sem tengdust reykingum (sígarettuveski,
sígarettukveikjarar, öskubakkar, munnstykki t.d.). Höfðu menn e.t.v. sérstök tóbaksborð, eða
reykborð í húsum fyrir tóbak og tilheyrandi hluti? Var algengt að menn vefðu sjálfir
vindlinga? Hvaða áhöld tengdust því og hvar fengust þau?
Hverjir reyktu helst vindla? Voru þeir tilheyrandi við ákveðin tækifæri t.d. á jólunum, eða
þegar kaupsamningar voru gerðir? Var boðið upp á sígarettur, vindla eða jafnvel pípur í
veislum?
Voru einhver bönn í gildi við tóbaksneyslu (ákveðnir staðir, ákveðnir dagar, ákveðin
tækifæri)? Kannast menn við að reglur um tóbaksnotkun væru hafðar uppi í opinberum
stofnunum?
Víða í annálum sést getið um bæjabruna af "tóbaks eldi". Kannast menn við íkveikjur eða slys
sem hlotist hafa af óvarlegri meðferð elds við tóbaksreykingar.
Hvernig gerðu menn tóbaksseyði eða tóbakssmyrsl til lækninga eða aflúsunar? Við hvaða
sjúkdómum í mönnum og skepnum? Hverju trúðu (gamlir) menn um skaðsemi eða hollustu
tóbaks þegar heimildarmaður var að alast upp?
Kannast menn við orðtakið "að drekka tóbak" ? Hvað merkti það? Þekkja menn orðtök um
tóbaksnotkun sem nú eru aflögð (snússa sig t.d.)? En málshætti (Enginn þykir of vel mettur
utan fylgi tóbaksréttur t.d.)? Kannast menn við uppnefni sem dregin eru af vinnu við tóbak
"skurður" t.d. um mann sem vaggar í gangi eins og tóbaksjárn að saxa? Voru menn
uppnefndir vegna mikillar tóbaksnotkunar (Bjarni baukur, Svartnasi, Jón Skerínef t.d.)?
Þekkja menn eftirfarandi orð eða orðtök og þá í hvaða merkingu:
Tóbakur. Að tóbaka eða að tóbaka sig. Að tóbaksjárnast. Tóbakugur. Að skera eða saxa tóbak
(yfirfærð merking, sérstakt göngulag, leikbragð t.d.) Að gefa einhverjum tóbaksbita. Að
tyggja upp sama tóbakið. Tóbaksmotta, tóbaksnef, tóbakspís, tóbakstala, tóbakstönn.
Þekkja menn til félaga um tóbaksbindindi eða ákvæða um tóbaksbindindi í lögum félaga?
Boðuðu ungmennafélög tóbaksbindindi?
Hafa menn heyrt sögur um drauga sem einkennast af tóbaksnotkun?
Hvað merkir tóbak í draumi? Kunna menn að segja af draumum þar sem tóbak kemur fyrir?
Spáðu menn um veður í tóbak?
2
Kunna menn vísur eða sögur þar sem tóbak kemur við sögu? Þjóðminjasafn þiggur með
þökkum gamlar ljósmyndir og gripi sem tengjast efninu sem um er spurt. Eiga menn t.d. eða
vita um gamlar tóbaksumbúðir, teofani-myndir, spýtubakka, öskubakka, tóbaksílát eða annað
af því tagi?
3