Titill

Lýsing Geitaskarðs ásamt landamerkja- og örnefnaskrá.

Geitaskarð í Langadal er 10 km frá Blönduósi.
Að núverandi landareign liggja eftirtalin býli: Að sunnan Holtastaðir og á Laxárdal Eyrarland. Að norðan Fremstagil og á Laxárdal Illugastaðir. Að vestan, handan Blöndu, Kagaðarhóll, Grænahlíð og Kaldakinn. Að austan Vesturá, Sneis og Kirkjuskarð; austan Laxár Kirkjuskarð og Sneis.

Landamerkjalýsing, samkvæmt heimildum frá 1885:
Að sunnan ræður garður sá, er liggur milli Holtastaðakots og Geitaskarðs, neðan frá Blönduárbakka, beint til fjalls upp, svo langt, sem gras nær. Þaðan beint á fjall upp og beina línu austur í miðja Smjörskál, og þaðan beina línu niður í Laxá. Þá til norðurs ræður Laxá út í Brunná, sem fellur úr stóra gilinu móti Kirkjuskarði.
Að norðan ræður bein lína frá Blönduárbakka syðst á Harðeyri fyrir utan Buðlunganes. Þaðan beint í austur í Hlóðarstein norðan í Einbúahól, þaðan beina línu í mitt Kolluberg, og þaðan beint til austurs á fjall upp, eins og vötn draga. Frá þessum norðurlínuenda, þar sem fjallið er lægst, beint til suðurs á Skarðseggjar norðanmegin. Þá til austurs, sem fjallseggjar ráða, í öxl þá, sem er á milli Skarðsskarðs og Hrossadals, svo rétt austur eftir sömu axlarbrún og ofan í tunguhornið á móti Leitismel, sem er sunnan megin við svonefnd Þrengsli, móti Kirkjuskarði, og úr Þrengslunum til austurs ræður Brunná allt til Laxár.

Geitaskarðsland, innan framanskráðra takmarka, samanstendur af þremur býlum, auk hins upprunalega heimalands. Býli þessi, sem öll eru nú í eyði, eru:
Þorbrandsstaðir (1).
Land þess liggur austan þjóðvegar (Norðlingabrautar (2)). Að norðan takmarkast það af línu, dreginni úr Hlóðarsteini norðan í Einbúahól til austurs í mitt Kolluberg, og þaðan í austur, svo sem vötn draga. Að sunnan eru merkin við línu, sem hugsast dregin úr norðurbrún Móholts, þaðan beint í austur til jafnlengdar við norðurtakmörkin. Þorbrandsstaðir fóru í eyði og voru lagðir undir Geitaskarð árið 1913.
Buðlunganes (3).
Land þess liggur vestan þjóðvegar, gegnt Þorbrandsstöðum. Um landamerki milli þessara jarða er engin örugg heimild til, en að líkum hafa þau verið um það bil, er þjóðvegurinn liggur nú. Að vestan ræður Blanda merkjum. Að norðan ræður lína, dregin af Blöndubakka syðst á Harðeyri til austurs í áðurnefndan Hlóðarstein. Að sunnan eru merkin úr svonefndum Mólækjarós, þar sem Mólækur fellur í Blöndu, og beina línu í austur í norðurbrún Móholts. Á Buðlunganesi mun ekki hafa verið búið, síðan um miðja 17. öld, og hafði ábúandi Þorbrandsstaða, þá þar var búið, flestar nytjar beggja jarða. Lendur þessara býla (Þorbrandsstaða og Buðlunganess) eru girtar hvor fyrir sig á merkjum, eins og þeim er lýst hér að framan.
Tungubakki (4).
Land Tungubakka er á Laxárdal, vestan Laxár sunnan Skarðsskarðs. Að sunnan liggur að Tungubakka eyðibýlið Eyrarland. Þeirra á milli eru merkin lína, dregin úr miðri Smjörskál, beint austur í Laxá. Austur- merkjum ræður Laxá. Að norðan ræður Brunná merkjum vestur að Leitismel, en þaðan lína, dregin úr Leitismel, í suðvestur upp mitt Tungubakkatagl til fjallseggjar, er þaðan ráða svo vesturtakmörk- um. Á Tungubakka hefir ekki verið búið a.m.k. 2 síðustu mannsaldra. Talið er, að jörðin hafi verið lögð undir Geitaskarð um 1880.

Skammt norðan Mólækjaróss (5) rennur Blanda (6) í víðan sveig til vesturs fyrir svonefnda Nestá (7) og sveigir þar til austurs. Í þessum bug, milli Mólækjaróss og og suðurodda Harðeyrar (8), er Buðlunganes (9). Nyrzt er nes þetta að nokkru gróðurlitlir grjóthólar með grösugum mýraflákum og sundum á milli.
Suðurhlutinn er hins vegar hálfdeigjumýrar, en Nestáin og árbakkarnir út og suður valllendismóar. Rétt norðan Mólækjaróss, syðst á Buðlunganesi, var sumarið 1929 brotin landspilda til ræktunar, tæpl. 2 ha. að stærð. Túnspilda þessi er nefnd Blettur (10). Skammt norðan við Blettinn, fram á árbakkanum, eru Kvíar (11), tvær hringmyndaðar réttir samstæðar, byggðar vorið 1927 af þáverandi bónda á Geitaskarði, Þorbirni Björnssyni. Þá um sumarið var fært frá og hafðar í kvíum 50 ær. Örskammt norðan Kvía rennur Buðlungalækur (12) í Blöndu. Hann á upptök sín í tjörn eða smástöðuvatni norðaustast á Buðlunganesi rétt vestan þjóðvegar, er nefnist Buðlungatjörn (13). Tjörnin bæði og lækurinn eru silungasæl mjög og þar stunduð veiði vor og haust frá Þorbrandsstöðum, þá þar var búið, en síðan frá Geitaskarði. Þar, sem lækurinn fellur úr suðurenda tjarnarinnar, heitir Vik (14). Vikið er vaxið mjög stórvaxinni stör (gulstör), og er það í daglegu tali kallað Sef (15). Skammt suðvestan við Vikið er garður hlaðinn úr torfi þvert fyrir Buðlunga- lækinn, en hann á upptök sín í Vikinu.
Með garði þessum er læknum, eða hluta hans, veitt í djúpa laut milli tveggja mela örskammt vestan lækjarins. Pollurinn, sem þarna myndaðist, heitir Sundpollur (16). Var hann í nokkur sumur notaður til sundiðkana af ungmennafél. sveitarinnar (Vorboðinn), er hlóð nefndan garð. Skammt sunnan við Sundpollinn er melur einn nokkru hærri öðru umhverfi. Hann heitir Sjónarhóll (17). Skammt norðan Buðlungalækjaróss (18) er steinn allstór nokkuð út í ánni. Um það bil miðja vega milli steins þessa og lækjaróssins er vað á Blöndu, er heitir Strengjavað (19), í daglegu tali kallað Strengir (20). Vaðið er nokkuð stórgrýtt, en talið öruggt samt, sé ekki hærra í ánni en svo, að tvö fet lifi steinsins, er áður er nefndur. Á Nestánni vestast sést glöggt móta fyrir túnstæði og tóftum bæjar- og peningshúsa Buðlunganess. Tóftirnar eru allfyrirferðarmiklar og bera þess vott, að um mikinn húsakost hafi verið að ræða. Túnið hefir verið allstórt, girt allt vallargarði, víðast hlöðnum úr torfi, en með köflum úr torfi og grjóti. Leifar þessa garðs segja manni ótvírætt, að þar hafi verið geysimannvirki, svo há og breið er rúst hans.
Bæjarstæði er þarna mjög fagurt. Sést af tóftarbrotunum vítt um dalinn til beggja handa. Nyrzt á Buðlunganesi, skammt austur af suðurodda Harðeyrar, er mýrarfláki þýfður, er heitir Spóamýri (21).
Á Buðlunganesi eru landkostir góðir fyrir allan búsmala. Einkum er þar við brugðið vetrarbeit fyrir hross. Sagt er, að nái hross ekki til jarðar þar, sé hvergi snöp í Langadal.
Þorbrandsstaðaland er að norðan- og austanverðu að miklu leyti grjót- hólar, stórgrýttir með grösugum lautum og bollum á milli, vöxnum valllendisgróðri hið neðra, en ofar lyngi (krækiberja-, bláberja-, aðalbláberja- og sortu-). Hólar þessir heita einu nafni Þorbrandsstaðahólar (22), venjulega nefndir bara Hólar (23). Suður- og vesturhluti lands þess, sem talið er, að tilheyri Þorbrandsstöðum, er mest grasgefnar valllendisbrekkur og uppgrónir melar.
Nyrzt og neðst í Hólunum er stakur melkollur, grasi vaxinn að mestu. Hann er nefndur Einbúi (24). Norðan í Einbúa er stór steinn ferkantaður, er heitir Hlóðarsteinn (25) (sbr. landamerkjalýsingu). Vestur með Einbúa að sunnan rennur lækur, er kemur ofan Hólana. Sá heitir Eilífslækur (26). Hann rennur í Buðlungatjörn, beint vestan Einbúa. Syðst í Hólunum vestur við þjóðveginn er melhvammur allvíður. Í þessum hvammi er mýrarfen, á köflum rótfúið og illt yfirferðar, en grösugt og girnilegt til beitar. Það heitir Paradís (27), og hefir mörg sauðkind og hross á stangli hlotið þar "sæluvist", er sótzt var eftir gómsætinu, er huldi ótræðið. Kippkorn sunnan Paradísar, skammt utan gamallar, grasi gróinnar malargryfju, er mýrarfláki ekki stór, þýfður, með keldudrögum. Mýri þessi er nefnd Víti (28). Vítið er ekki gróðurprútt á borð við Parasdísina, hefir heldur ekki nein rótfúin feigðarfen, enda óheyrt, að þar hafi freistingar og gáleysi orðið nokkurri skepnu að falli. Rétt norðan Vítis er grýtt valllendisbrík, er kölluð er Hæð (29). Sunnan Hóla suðaustur af Víti er tún og húsarústir Þorbrandsstaða. Byggingar hafa allar verið þar minni en á Buðlunganesi, eftir rústum að dæma, en sökum þess, hversu skammt er síðan hús voru rofin, má nokkuð glöggt sjá, hversu þeim hefir verið skipað.
Bæjarhús ásamt fjós- og hesthúskofa hafa staðið á Bæjarhól (30), sem er hár og brattur, syðst og efst í túni. Nyrzt í túni, beint gegn Bæjarhól, á hólflöt allstórri, er heitir Húsaflöt (31), eru fjárhúsarústir. Skammt sunnan Bæjarhóls er hólkúpa eða ávali, sem heitir Gerði (32). Þar eru rústir peningshúsa, er sýnilega eru fallin fyrir allmiklu lengra síðan en önnur mannvirki. Ekki ólíklegt, að þar hafi staðið hesthús. Milli Bæjarhóls og Húsaflatar rennur lækur gegnum túnið, Þorbrandsstaðalækurinn (33). Hann skiptir túninu í tvennt, Úttún (34) og Suðurtún (35). Neðan til í Suðurtúni er alllöng og brött brekka. Brún þessarar brekku heitir Barð (36). Neðan Barðs heitir Leynir (37). Túnið er girt og nytjað í flestum árum. Töðufallið er um 100 hestburðir. Óljúft og seinunnið þykir Þorbrandsstaðatún (38), þar sem það er allt þýft, að undanteknum hólkollunum, og grjót í því nær hverri þúfu. Norðan túns, í suðurjaðri Hóla, í melkrika kröppum, eru rústir réttar eða kvía. Krikinn er kallaður Kvíalaut (39). Norðaustan melhólanna, er mynda Kvíalaut, er votlendisflesja með smápollum og keldum. Flesjan heitir Vætur (40). Í jaðri Vætanna suðaustanverðum, á hólbala, sést móta fyrir rústum einhverra mannvirkja, sennilegast fjárhúsa. Í Hólunum, suðaustur af Vætum, er mjög kröpp og djúp laut lyngi vaxin. Lautin er kölluð Blákulaut (41). Nafnið, að sögn, er þannig til komið, að þar fórst kýr að nafni Bláka.
Skammt sunnan Hóla, kippkorn upp frá Þorbrandsstaðatúni, liggja melhryggir tveir til austurs. Lautin á milli þeirra heitir Kúalaut (42). Ekki langt suðaustan eystri enda Kúalautar er há og snarbrött brekka móti suðri. Hún heitir Brattabrekka (43). Fram af þessari brekku austanverðri fellur Þorbrandsstaðalækurinn (44). Hann á upptök sín neðarlega í dalskoru, er gengur til austurs frá Bröttubrekku milli hárra mela allt til fjalls. Dalskoran heitir Húsadalur (45). Hann er grösugur í botni, en melarnir beggja vegna eru gróðurrýrir. Norðan austurenda Húsadals, alveg upp við fjall, eru þrír melhólar sérstæðir, sem heita Grenhólar (46). Í hólum þessum eru urðargren, sitt í hvorum, og algengt nokkuð, að þar leggi tófa á vorin, og er þá undantekningarlítið, að hún sækir til fanga í lambfé Geitaskarðs, sem um sauðburð er jafnan haft í Þorbrandsstaðahólum, og afsannar með því, "að skolli bíti ekki nærri greninu".
Út og austur undan Húsadalnum er klettahvilft í fjallið upp við brún. Þar heitir Syðri-Grenskál (47). Aðskilin frá Syðri-Grenskálinni að norðan með allhárri klettabrík er Ytri-Grenskál (48). Eins og nöfnin bera með sér, eru gren í báðum skálunum og sú nyrðri sérlega eftirsótt af lágfótu, þar sem þar er mjög stórgrýtt og hol urð. Rétt norðan Grenskála er hátt, þverhnípt klettabelti, nefnt Kolluberg (49). Neðan Kollubergs er dalverpi, ekki langt, en allbreitt og grösugt. Það er Eilífsdalur (50). Þar á Eilífslækurinn upptök sín. Munnmælasaga hermir, að í Eilífsdal hafi maður að nafni Eilífur orðið úti, og valdi það nafngiftinni.
Heimaland Geitaskarðs er að langmestu leyti graslendi; valllendisbrekkur með mýrasundum og stöku melhólum. Nær graslendi þetta frá Blöndu að vestan til fjalls og frá Þorbrandsstaðahólum að norðan að suðurmerkjum, þar sem við tekur gróðursnautt melasvæði, svokallað Hraun (51).
Í mið- og framanverðum Langadal er gróðurfari víðast þann veg háttað, að frjótt er og grösugt í lágdalnum, en víða ganga grjóthólaþyrpingar og melahryggir frá fjallinu niður hlíðarnar, og eru þeir víðast sneyddir gróðri. Mun í landareign Geitaskarðs stærst samfellt gróðursvæði til fjallsins í áðurnefndum hluta Langadals.
Ræktunarlönd og byggingar Geitaskarðs eru sunnan til í landareigninni, beint vestur undan djúpu og allbreiðu skarði, er gengur þvert gegnum fjallgarðinn milli Langadals og Laxárdals. Skarð þetta er nefnt Skarðsskarð (52). Talið er, af sumum, að þetta nafn á skarðinu sé til orðið sökum þess, að annað skarð, nefnt Kirkjuskarð, liggur beint gegnt því að austan, gegnum fjöll þau, er greina á milli Laxárdals og afréttar Engihlíðarhrepps, Tröllabotna. Af öðrum er hins vegar haldið, að Skarðsskarð hafi heitið Geitaskarð (53) og hafi býlið fengið nafn sitt af því, en síðar hafi svo það nafn á skarðinu lagzt niður og það síðan tekið nafn af býlinu, sem í daglegu tali er oftast nefnt Skarð, gagnstætt því, sem venjulegt er í þessum sökum, að býli hljóti heiti af meiri háttar örnefnum umhverfisins.
Enn aðrir hafa fleygt fram þeirri tilgátu, að býlið hafi upprunalega heitið Geitisskarð (54); hafi í upphafi verið byggt af manni, er hét Geitir, og hafi skarðið og bærinn borið nafn hans, en núverandi nöfn á hvoru tveggja séu afbakanir og latmæli. Þessi tilgáta verður að teljast fremur ósennileg, þar sem engar heimildir, eldri eða yngri, fyrirfinnast, sem rennt gætu stoðum undir hana. En hvað sem öllum þessum tilgátum líður, verður að telja, að núverandi nöfn, bæði á skarðinu og býlinu, hafi unnið sér hefð og séu varanlega föst orðin.
Vestan vegarins, niður og suður af gamla túninu, sem að austan takmark- ast af alldjúpum, grónum skurði, eru löngu uppgrónar eyrar, sem einu nafni heita Flæði (55). Þar var fyrir nokkru síðan áveituengi, en er nú að mestu ræktað tún. Engi þessu var skipt með hlöðnum áveitugörðum, er lágu í austur og vestur, í þrjá hluta. Heitir syðsti hlutinn Suðurflæði (56), miðhlutinn Miðflæði (57) og yzt Yztaflæði (58). Vestan suðvesturhorns Yztaflæðis var hringlaga blettur, umhlaðinn garði. Blettur þessi er nefndur Kringlóttaflæði (59). Þótt garðarnir sumir séu jafnaðir við jörð, eru nöfn þessi notuð.
Syðst á Flæðinu, vestan vegarins, er ávöl hæð, sem heitir Höfði (60). Var áður valllendismór, nú orðin tún. Utan við túnið, út með ánni, vestan vegarins, er flatlendisræma, er nefnist Undirbakki (61). Á þeim tíma, sem sýslumenn Húnvetninga sátu á Geitaskarði, fóru fram makaskipti á Undirbakkanum og undirlendi því, sem gegnt honum er vestan Blöndu og nefnt er Hagi og lá þá undir Smyrlaberg. Var Haginn nytjaður til beitar frá Geitaskarði, en Undirbakkinn til heyöflunar frá Smyrlabergi. Um langt árabil hefur hvorugt býlið sótt nytjar yfir Blöndu, og má telja, að hefð hafi helgað aftur hvorri jörð það, sem henni upphaflega tilheyrði.
Gegnum túnið á Geitaskarði rennur Skarðslækurinn (62). Hann skiptir túninu í tvennt, Úttún (63) og Suðurtún (64). Suðurtúnið er allmiklu minna. Syðst í því stendur hesthús úr torfi og grjóti, er rúmar 18 hross. Beint út undan hesthúsinu, út við lækinn, standa fjós og tvö hesthús, ásamt með áburðargeymslum. Fjósið er úr steinsteypu og rúmar 32 kýr. Hesthúsin eru úr torfi og grjóti með járnvörðu þaki. Þau rúma samtals ca. 30 hross. Áburðargeymslurnar eru úr steinsteypu. Hlaða fyrir þessi gripahús rúmar 1400 hestburði. Þrjár votheystóftir eru við þessi hús, er rúma samtals 300 hestburði.
Norðan lækjarins, gegnt gripahúsunum, er matjurtagarður allstór. Norðan hans stendur steinsteypt geymsluhús, kallað Steinhús (65). Áfast því að norðan er steinsteypt véla- og verkfærageymsla. Austan þessara húsa og norðan er matjurtagarður. Umhverfis báða matjurtagarðana er plantað trjám. Norðan ytri matjurtagarðsins stendur smiðja úr steinsteypu og áfast henni að norðan þvottahjallur úr timbri, járnvarinn. Mitt milli Steinhúss og smiðju, nokkru framar, stendur íbúðarhúsið. Ofar í túninu, upp undan íbúðarhúsinu, á ytri gilbarmi, stendur fjárhús og hlaða. Húsið rúmar 90 kindur og hlaðan ca. 280 hestb. Húsin heita Hólhús (66). Í gilinu vestan Hólhúsa er matjurtagarður mót suðri. Sunnan gilsins, gegnt Hólhúsum eða litlu austar, standa önnur fjárhús með hlöðu. Húsin rúma 110 kindur, en hlaðan liðlega 300 hestburði. Bæði þessi hús ásamt hlöðum eru úr torfi og grjóti, en þök járnvarin.
Örskammt vestan Hólhúsa eru í byggingu fjárhús úr steinsteypu, sem rúma eiga liðlega 300 fjár. Milli smiðjunnar og matjurtagarðsins er gata eða stígur, er liggur austur túnið og til fjalls á norðari barmi Skarðslækjargilsins (67), upp í Skarðið (68) og austur það. Gata þessi var hreppavegur, þá Engihlíðarhreppshluti Laxárdals var í byggð, og fjölfarin þá nokkuð.
Túnskikinn sunnan götunnar, þar sem hún liggur í gegnum túnið, heitir Dagslátta (69). Austan Dagsláttu, út og austur af Hólhúsum, er brött brekkukinn, er heitir Útauki (70). Neðst í Úttúni, austan vegarins, er löng, ávöl hólbunga, er liggur út og suður endilangan jaðarinn á gamla túninu, skorin í sundur utarlega af allbreiðu, þurru dragi. Hóll þessi heitir Langhóll (71) Norðan dragsins, er skiptir Langhól, og austan hólsins er flöt slétta, er nefnist Gerðistún (72). Yzt á Gerðistúni, á norðurenda Langhóls, stóðu fjárhús, er hétu Gerðishús (73). Þau eru fyrir nokkru jöfnuð við jörðu. Sunnan dragsins stóðu önnur hús, er nefndust Syðrihús (74). Þau er einnig búið að rjúfa.
Austan gamla túnsins er allstórt landsvæði, er búið er að brjóta og rækta. Það er kallað Horn (75). Yzti og neðsti hluti þessarar nýræktar er aðskilinn frá Gerðistúninu af gilskoru, sem smálækur rennur eftir. Norðan lækjarins heitir nýræktin Gondhóll (76). Nafnskrípi þetta mun dregið af viðurnefni, er kerling ein hafði, er eitt sinn var á Geitaskarði og hóllinn er við kenndur. Vestan Langhóls, um það bil undan honum miðjum, er slétta, er gengur vestur að veginum, þar sem hann sveigir til norðausturs neðan túns. Sléttan heitir Bugur (77). Ofan túns, beint upp undan íbúðarhúsinu, er fjárrétt. Sunnan hennar er matjurtagarður, kallaður Réttargarður (78).
Skammt upp undan réttinni og litlu utar er stór melur, sem heitir Vörðumelur (79). Út og vestur af Vörðumel, upp undan ytra túnhorni, er slétt, ávöl valllendisbunga, sem heitir Enni (80). Þar út og austur af eru víðlendar brekkur, er heita Breiðar (81). Í út- og vesturjaðri þeirra er áðurnefnt Móholt (82).
Kippkorn austur af Móholti er mótekjusvæði. Grafirnar og næsta umhverfi þeirra er kallað Mógrafir (83). Síðastliðin ca. 20 ár hefur mór ekki verið unninn þarna. Beint austur af Mógröfum, alllangt uppi í fjallinu, rétt suður af Bröttu- brekku, er víður hvammur, girtur háum melum að norðan og austan. Hvammurinn heitir Sauðaskjól (84). Suðvestur af Sauðaskjólum, í norðausturjaðri Breiða, er holt, að mestu grasi vaxið, sem heitir Brúnkuholt (85). Melarnir austur og suðaustur af Sauðaskjólum og Brúnkuholti allt til fjalls heita einu nafni Hámelar (86).
Beint upp af Hámelunum, upp undir brún á fjallinu, er stallur allvíður, girtur háu klettabelti að sunnan, norðan og vestan. Stallurinn er mjög leitóttur og allmikið gróinn. Hann heitir Fögrudalir (87). Útsýn er mjög fögur af Fögrudölum; sést þaðan vítt vestur yfir Húnaþing og fram á öræfi allt til jökla. Sú sögn er til um Fögrudali, að þar hafi í fyrndinni búið seiðkerling ein og hafi hún við dauða sinn látið svo um mælt, að hver sá, er talið gæti Fögrudalina rétt, fengi eina ósk uppfyllta. Um búsetu kerlingar þarna er engar menjar að sjá, en tafsamt mun að telja dalina, svo margir eru skorningarnir og óreglulegir.
Suðvestur af syðri brún Fögrudala, syðst í Hámelum, er hár melur og strýtulaga. Hann heitir Blámelur (88). Suður af Blámel, neðst í hnjúknum norðan Skarðsskarðs, gengur stallbrík grasi vaxin allt suður að Skarðsmynni (89). Stallur- inn heitir Blástallur (90). Hnjúkurinn, sem stallurinn er í, heitir Illviðurshnjúkur (91). Upp um sig er hann hömrum girtur, en hið neðra lausar grjótskriður niður undir Blástall. Efst myndar hann mjóa klettastrýtu, og er stallur, ekki breiður, frá strýtunni og fram á brúnina, þar sem hann gildnar niður. Toppurinn dregur nafn af lagi sínu og nefnist Strýta (92).
Í norðan- og austanveðrum hvín og þýtur mjög í Illviðurshnjúk, og ber hann nafn með rentu. Niður undan Blástallinum er allbreiður mýrarhjalli, er heitir Hrossamýri (93). Vesturbrún mýrarinnar er ávalir melar, sem heita Hrossamýr- arbrún (94). Lautarskora, nefnd Hrossalaut (95), gengur úr norðausturhorni Hrossamýrar upp með Blámelnum. Vestur undan Hrossamýrarbrún sunnanverðri er djúpur grashvammur í lækjargilinu norðanverðu. Sá heitir Fosskotslaut (96). Í læknum, við suðausturbrún Fosskotslautar, var allhár foss, er hét Mígandi (97), en í leysingu vorið 1949 féll efri brún bergsins, er fossinn steyptist fram af, svo lækurinn rennur þarna síðan á bröttum flúðum.
Sunnan Suðurtúns, suður undir merkjum, ofan vegar, er grýtt valllendisbunga, sem nefnd er Torfholt (98). Á Torfholt hefir verið flutt til þerris heytorf, sem skorið hefir verið í mýri norður af því, og er nafnið þannig til komið. Upp undan Torfholtinu, skammt norðan merkja, er víður hvammur móti suðvestri. Austur- og norðurhlíðar hvammsins heita Sláttukinn (99). Melabrúnir ávalar og að mestu grónar ganga til norðurs frá eystri brún Sláttukinnar allt út að Skarðslæk. Þessar brúnir heita Teigabrúnir (100). Ofan þeirra og allt til fjalls eru valllendisbrekkur með stökum melum. Brekkurnar heita Teigar (101). Ofan Teigana utanverða rennur lækjarsytra, sem kölluð er Teigalækur (102).
Rétt sunnan Skarðslækjar, skammt suðaustur af Fosskotslaut, eru rústir gamallar fjárréttar. Þar heitir Stekkur (103). Skammt suðvestan Stekkjar, neðar við gilið, sést óglöggt móta fyrir tóftabrotum. Sagt er, að þar hafi verið smábýli eða kot, sem kallað var Fosskot (104). Rústir þessar eru svo grónar orðnar og fallnar inn í umhverfið, að ekki er hægt að átta sig á skipan húsa. Það eitt er sýnilegt, að húsa- kynni hafa þar öll verið smáskorin. Ekkert er um það vitað, hvenær þarna var hafzt við síðast, né heldur er til nein sögn, er geymzt hefir um neinn, er þar bjó.
Í lækjargilinu miðja vega milli Vörðumels og Fosskotslautar eru allháir klettar. Huldufólk er sagt eiga aðsetur í klettum þessum, og er til sögn um það, að eitt sinn á gamlárskvöld hafi Bjarni Magnússon, sá, er síðastur sýslumanna Húnvetninga sat á Geitaskarði, gengið út á hlað og þá séð álfa marga eða huldufólk að dansi og leikjum á gilbarminum norðan klettanna. Fylgir það sögunni, að Bjarni hafi kallað heimafólk sitt út og að það hafi góða stund haft skemmtun af að horfa á leik og látæði klettabúanna, er að síðustu hurfu í gilið.
Upp undan Stekknum er fyrirferðarmikil melbunga, sem heitir Stekkjarmelur (105). Sunnan Stekkjarmels, suður undir merkjum, gengur jaðar grjóthóla- klasa, sem nefnist Hraun (106), út í landareign Geitaskarðs. Þessi melajaðar heitir Hraunkrókar (107). Austast í Hraunkrókum, upp undir fjallinu, eru grasi og mosa vaxnar melaflesjur, sem heita Flatir (108). Austur af Hraunkrókum, nokkuð upp í fjallinu, er stallræma, sem heitir Hrútastallur (109). Á stalli þessum endar merkjagirðingin milli Geitaskarðs og Holtastaða.
Upp í fjallið rétt sunnan Skarðsskarðs gengur þríhyrndur geiri, vaxinn finnungi. Hann heitir Skjöldur (110). Beggja megin Skjaldar eru gróðurvana grjótskriður, og er einkennilegt, að þessi vin skuli hafa haldið velli, þrátt fyrir grjóthrun og uppblástur. Til norðurs af Skildi gengur melöxl hálfa leið fyrir Skarðsmynnið. Öxlin heitir Högg (111).
Skarðsskarð er eitt margra skarða, sem liggur gegnum fjallgarð þann, er aðskilur Langadal og Laxárdal, og hið lengsta þeirra, um 7 km á lengd. Skarðið er grösugt; niður um sig og til miðra hlíða vaxið kjarnmiklum gróðri. Hin mörgu gil og dalverpi, er liggja til beggja handa í Skarðinu, eru flest grasi og lyngi vaxin því nær til brúna. Sökum þess, hve gróður er fjölbreyttur og kjarnmikill, sækir allur búsmali mjög í Skarðið. Vestan til að norðanverðu eru lausar grjótskriður niður til miðra hlíða, en stöllóttir klettarimar hið efra við brúnir.
Skammt austan Höggs eru tveir stöðupollar eða lítil vötn, er heita Tjarnir (112). Í Tjörnunum á bæjarlækurinn upptök sín. Skammt austan Tjarna eru vatnaskil; fellur þaðan allt vatn til austurs. Lítið eitt austan Tjarnanna, í sunnanverðu Skarðinu, er dalverpi, sem gengur til suðvesturs. Dalurinn er allur grasi vaxinn og leitóttur. Hann heitir Kerlingadalur (113). Við hann loðir sú sögn, að einhvern tíma í fyrnd- inni hafi fjósakerling frá Geitaskarði villzt á leið í fjósið í aftakahríð og ekki fundizt, fyrri en snjór var leystur úr dalnum. Hafði hún ekki skilið við sig mjaltaskjólurnar, er báðar fundust hjá líkinu.
Gegnt Tjörnum að norðan er stórgrýtisframhlaup, nú löngu upp gróið, svo stórgrýtið eitt stendur upp úr. Framhlaup þetta heitir Bræðraskriða (114). Óskráð sögn segir, að undir skriðunni séu grafnir tveir bræður, er á Geitaskarði bjuggu, ásamt með flokki manna. Segir sagan, að menn þessir hafi verið að koma úr ránsferð í fjarlægar sveitir, er skriðan gróf allan flokkinn.
Skammt austan vatnaskila tekur við sléttur flói, vaxinn stórgerðri stör (gulstör). Flói þessi, sem heitir Pyttaflói (115), í daglegu tali nefndur Flói (116), nær austur að Seli (117), sem er því nær í miðju Skarðinu. Þar var haft í seli frá Geitaskarði fram undir síðustu aldamót. Nokkuð sér móta fyrir rústum mannvirkja þeirra, er þar hafa verið, og má sjá, að húsakynni hafa verið allrúm. Selið er sunnanvert í Skarðinu, við mynni dalskoru, er gengur úr því til suðurs og heitir Brunnárdalur. Sá tilheyrir Holtastöðum. Úr dalnum fellur á, er heitir Brunná (118), og er Selið á vestri bakka hennar, þar sem hún kemur fram úr dalnum. Á þessi, sem raunar er ekki nema stór lækur, beygir til austurs skammt norðan Sels og sameinast þar læk, er kemur vestan Skarðið. Upptök þessa læks eru vestur hjá vatnaskilum, og rennur hann þaðan austur Flóann og allvíða neðanjarðar. Þar eru pyttir þeir, er flóinn hefur nafn sitt af, svo og lækurinn, því hann er nefndur Pyttalækur (119).
Hlíðin austan Sels, að sunnan, heitir Dýjahlíð (120), og fjallið frá Brunnárdalsmynni og austur að Ausugili (121) (vestasta gilið austan Sels að sunnan) nefnist Dýjafjall (122). Svo sem nöfn hlíðarinnar og fjallsins benda til, er þarna dýjótt og blautt. Norðanvert í Skarðinu, gegnt Seli, eru hjallar grösugir með lautum og leyningum milli melhryggja. Það heita Selstallar (123).
Suður af Selinu gengur múli, er hækkar upp að syðri brún Skarðsins, kallað Seltagl (124). Nokkru austan Selstalla, að norðan, er grunn gilskora, gróðurvana að kalla, nefnt Vindagil (125). Sléttur bali fram undan gilskorunni heitir Vindagilsgrund (126). Kippkorn þar fyrir austan, sama megin, er djúpt og alllangt gil, grösugt og skýlt. Það heitir Djúpagil (127). Að sunnanverðu, nær því gegnt Djúpagili, eru tvö gil; hið vestara er áðurnefnt Ausugil, en hið eystra heitir Ranghalagil (128). Stærsti ranghalinn í gili þessu heitir Rjúpnagil (129). Skammt austan Djúpagils þrengist Skarðið það, að um undirlendi er ekki lengur að ræða. Þar frá og austur úr heitir Þrengsli (130). Skarðshlíðarnar eru þarna mjög brattar, sérstaklega að sunnan. Nokkru austan Ranghalagils að sunnan eru skorningar nokkrir eftir framhlaup, sem ná því nær til brúna; þeir nefnast Bröttuskurðir (131).
Þar sem Skarðið opnast austur á Laxárdalinn, er stór melur fyrir miðju mynni þess; hann heitir Leitismelur (132). Skammt vestan þessa mels er hvammur í Skarðinu sunnanverðu, sem heitir Bardagahvammur (133). Nyrzt í hvamminum, fyrir honum miðjum, er hólkollur, sem heitir Dyshóll (134). Um þessi nöfn er ekkert frekar vitað en það, er þau sjálf benda til; sem sagt, að í hvamminum hafi verið barizt og að sá eða þeir, er þar féllu, hafi hlotið leg í Dyshól. Sagt er reimt á þessum slóðum. Vestan í Leitismel er djúp, gróin gilkvos, er heitir Framhlaup (135).
Eyrarnar sunnan Brunnár, þar sem hún rennur í Laxá (136), heita Brunnáreyrar (137). Sunnan vegarins, þar sem hann liggur úr Skarðinu niður á Laxárdalinn, eru þrír melkollar samstæðir. Þeir heita Þríhólar (138). Taglið að sunnanverðu, þar sem Skarðið mætir Laxárdalnum, heitir Tungubakkatagl (139).
Svæðið suður af taglinu, ofanvert og framan við Þríhóla, heitir Bringir (140). Suður með ánni, neðan Bringja, er brattur melhóll, Hempuhóll (141). Rétt norðan Hempuhóls sér móta fyrir grónum leifum bæjarrústa. Þar heitir Siggusel (142). Ekki er vitað, hvort þarna var haft í seli, eða hvort um var að ræða sérstakt býli. Sunnan Siggusels liggur þröngt og alldjúpt gil til fjalls; það heitir Þvergil (143). Nokkru ofar en miðhlíðis er allhár, stakur klettur, sem heitir Skollaklettur (144). Suður og upp af Skollakletti er djúp og víð skál í fjallið, sem nefnist Smjör- skál (145), er tilheyrir að hálfu Tungubakka. Niður undan Smjörskálinni, niður við ána, því nær gegnt Sneis, er túnstæði og tóftabrot Tungubakka. Ekki verður af því, er enn verður greint af rústunum, ráðið í fyrirferð eða skipan húsa. Land það, er Tungubakka tilheyrði, er mest graslendi; valllendisbrekkur með mýrarsundum og stöku melkollum. Þar er sagt jarðsælt mjög.
Upplýsingar um flest örnefni í Tungubakkalandi og nokkur í Skarðsskarði lét í té Jón Karlsson, en hann átti heima um nokkurra ára bil á Laxárdal, fyrst á Kirkjuskarði og síðar á Refstöðum.


Nöfnin Einbúahóll (146) og Mólækur (147) koma fyrir í landamerkja- lýsingu, en ekki síðar í skránni.



Stafrófsskrá örnefna.

Ausugil 121
Bardagahvammur 133
Barð 36
Blákulaut 41
Blámelur 88
Blanda 6
Blástallur 90
Blettur 10
Brattabrekka 43
Breiðar 81
Bringir 140
Brúnkuholt 85
Brunná 118
Brunnáreyrar 137
Bræðraskriða 114
Bröttuskurðir 131
Buðlungalækjarós 18
Buðlungalækur 12
Buðlunganes 3
Buðlunganes 9
Buðlungatjörn 13
Bugur 77
Bæjarhóll 30
Dagslátta 69
Djúpagil 127
Dýjafjall 122
Dýjahlíð 120
Dyshóll 134
Eilífsdalur 50
Eilífslækur 26
Einbúahóll 146 = 24
Einbúi 24 = 146
Enni 80
Flatir 108
Flói 116 = 115
Flæði 55
Fosskot 104
Fosskotslaut 96
Framhlaup 135
Fögrudalir 87
Geitaskarð 53 = 52,68
Geitisskarð 54
Gerði 32
Gerðishús 73
Gerðistún 72
Gondhóll 76
Grenhólar 46
Grenskál, Syðri- 47
Grenskál, Ytri- 48
Hámelar 86
Harðeyri 8
Hempuhóll 141
Hlóðarsteinn 25
Hólar 23 = 22
Hólhús 66
Horn 75
Hraun 51
Hraun 106
Hraunkrókar 107
Hrossalaut 95
Hrossamýrarbrún 94
Hrossamýri 93
Hrútastallur 109
Húsadalur 45
Húsaflöt 31
Hæð 29
Höfði 60
Högg 111
Illviðurshnjúkur 91
Kerlingadalur 113
Kolluberg 49
Kringlóttaflæði 59
Kúalaut 42
Kvíalaut 39
Kvíar 11
Langhóll 71
Laxá 136
Leitismelur 132
Leynir 37
Miðflæði 57
Mígandi 97
Mógrafir 83
Móholt 82
Mólækjarós 5
Mólækur 147
Nestá 7
Norðlingabraut 2
Paradís 27
Pyttaflói 115 = 116
Pyttalækur 119
Ranghalagil 128
Réttargarður 78
Rjúpnagil 129
Sauðaskjól 84
Sef 15
Sel 117
Selstallar 123
Seltagl 124
Siggusel 142
Sjónarhóll 17
Skarð 68 = 52,53
Skarðslækjargil 67
Skarðslækur 62
Skarðsmynni 89
Skarðsskarð 52 = 53,68
Skjöldur 110
Skollakletur 144
Sláttukinn 99
Smjörskál 145
Spóamýri 21
Steinhús 65
Stekkjarmelur 105
Stekkur 103
Strengir 20 = 19
Strengjavað 19 = 20
Strýta 92
Suðurflæði 56
Suðurtún 35
Suðurtún 64
Sundpollur 16
Syðri-Grenskál 47
Syðrihús 74
Teigabrúnir 100
Teigalækur 102
Teigar 101
Tjarnir 112
Torfholt 98
Tungubakkatagl 139
Tungubakki 4
Undirbakki 61
Útauki 70
Úttún 34
Úttún 63
Vik 14
Vindagil 125
Vindagilsgrund 126
Víti 28
Vætur 40
Vörðumelur 79
Ytri-Grenskál 48
Yztaflæði 58
Þorbrandsstaðahólar 22 = 23
Þorbrandsstaðalækur 33,44
Þorbrandsstaðatún 38
Þorbrandsstaðir 1
Þrengsli 130
Þríhólar 138
Þvergil 143