56 Lifnaðarhættir í þéttbýli V. Dagamunur og félagslíf

Nr. 7655

p1
Heimildarmaður: Jóhannes Stefánsson FD: 09 03 1913 Svörin miðast við Neskaupsstað, S-Múl.

Skírn. 1. Yfirleitt í heimahúsum. Í skírnarkjól. Man ekki eftir guðföður eða guðmóður. Nánustu ættingjar voru í skírnarveislu. Gefnar smágjafir. 2. Andúð á kirkjunni. Það var yfirleitt litið hornauga af flestum.

Afmælisdagar. 1. Það var alltaf haldið upp á afmæli minna systkina. Ekki alltaf boðið en stundum nánum ættingjum og leikfélögum. Í 10 ára afmæli mínu var boðið 7 jafnöldrum mínum og er mér það afmæli sérstaklega minnisstætt. Kakó og bakningur. Litlar gjafir. 2. Varla fyrr en fólk var orðið fimmtugt. Annars lítið um tilstand hjá almenningi vegna stórafmæla fullorðins fólks.

Ferming. 1. Gengið til spurninga hjá prestinum í kirkjunni. Hlýtt yfir kverið og sálma. Teknir upp við altarið við ferminguna í þessum fræðum. Það var mesta fjör í kirkjunni áður en presturinn kom. Strákar stéu í stólinn og sumir ??? sér á járnslánni sem hélt saman veggjum kirkjunnar. Aðrir stóðu vakt úti

p2
til að láta vita þegar séra Jón kom, virðulegur með kúluhatt í lafafrakka með silfursleginn göngustaf. Mér fannst fermingarundirbúningur og ferming skemmtilegur tími. Strákar í blússufötum og stuttbuxum, stelpur í hvítum kjólum. Fermingarveislur ekki matarveislur, súkkulaði og bakkelsi. Gefnir gullpeningar, dúnsængur og þarflegir hlutir m.a. vasaúr. Fermingarskeyti mjög vel skrautrituð af Vald. V. Snævarr og Inga T. Lárussyni þegar ég fermdist. 2. Mikill munur á öllu tilstandi. Meira um gjafir, fjölmennari veislur og mataveislur. Fínni föt. 3. Af svipuðum ástæðum og með skírn. 4. Maður tekinn í fullorðins tölu og jafnvel eins og 16 ára núna. Stundum hærra kaup og mátti sækja samkomur fullorðinna.

Próf. 1. Nei, það var engin tilbreyting þá.

Trúlofun. 1. Það var oft upp á tyllidaga. Fólk var oft búið að vera lengi saman áður en hringar voru settir upp. Já. Tekið var mál af fingrum með bandspotta, það sent gullsmið með mestu leynd þar sem þeir

p3
störfuðu. Alltaf úr gulli. Oft valinn afmælisdagur og t.d. við fermingu eða á hátíðsdögum. Engin samkvæmi. 2. Er okkur ókunnugt. 3. Já fyrrum lengri og þá kynntist það betur. 4. Sumir biðu í eitt ár allt upp í 5 ár. Já trúlofun var látin gilda alla æfi en oft gifti fólk sig á gamals aldri. 5. Aldrei á Norðfirði. En 1935 var ég á Vopnafirði og var þá lýst með hjónum með auglýsingu á kirkjudyrum. Var ég í kirkjunni sem var öllum opin þegar brúðkaupið fór þar fram.

Gifting. 1. Algengast var að fólk gift í heimahúsum og heima hjá prestinum. Sáralítið um kirkjubrúðkaup. Nokkuð um giftingar á skrifstofu bæjarfógeta. Í sparifötum. 2. Haldin veisla hjá öðru hvoru foreldra brúðhjóna. Boðið frændfólki og nánum kunningjum. Matur var hátíðarmatur, kjöt með öllu ofl. Síðan kaffi eða súkkulaði með rjómatertum ofl. Ekkert til skemmtunar. Allskonar gjafir. Húsgögn, peningar, borðbúnaður og margt til heimilishalds.

p5
Um helgar og oft tengt merkisdögum svo sem afmælum foreldra. 3. Kirkjubrúðkaup hjá syni okkar, stórveisla, fjöldi fólks og miklar gjafir. 4. Veit það ekki. 5. Já en einkum gullbrúðkaup. Man eftir því sem haldið var fyrir um 20 árum.

Andlát og útför. 1. Fljótlega kistulagt. Látið vera í einu herberginu ef pláss var og þá opinn gluggi. Alltaf í eina viku. Ekki vakað. 2. Sungið vers, bæn flutt. Eiríkur Elísson snikkari. Alltaf hvít. Blóm og kransar. Sjaldan, bara sveipuð íslenska fánanum. 3. Já. Flutt bæn og kveðjuorð af prestinum og sálmasögur. Borin í kirkju. Húskveðju hætt með öllu með komu ungs prests.(sr. Ingi Jónsson 1953 eða 1954). 4. Já. Nei. Nei. 5. Yfirleitt dökkklæddir. Já. 6. Nei, ekki fyrr en seinni árin. 8. Já. Fremur litlir steinar og plötur á krossum.

p6
Ekki á Norðfirði. En í Mjóafirði lét Konráð Hjálmarsson kaupmaður reisa mundarlegt grafhýsi. 9. Bara blóm. Upp úr 1960? Bara á jólum.

Árstíðabundnar hátíðir. 1. Það var fyrst að Norðlendingafélagið kom á þorrablóti um 1940. Matur í trogum, aldrei diskum eða hnífapör, sjálfskeiðungar. Dansað, heimagerð skemmtiatriði, mikill söngur fram undir morgun. Hæfileg drykkja fyrstu árin en áfengisneysla aukist síðari ár með aukinni menningu. 2. Fastur og rótgróinn siður með rjómapönnukökum eða lummum, fyrst bara á heimilum en síðar á samkomum. Í lok janúarsmánuðar. 3. Bolludagur var fagnaðardagur hjá börnum. Farið snemma á fætur og flengt með vendi. Sérstaklega var vinsælt að flengja héraðslækninn Pétur Thoroddsen sem alltaf gaf peninga fyrir bollum. Bollur bakaðar í heimahúsum en mest keypt í bakaríinu. Súkkulaði, rúsínu og rjómabollur. Sprengidagur var alltaf með þeirri tilbreytingu að borðað var saltkjöt og baunir. Öskudagur var alltaf hátíðlegur fyrir börn. Stúlkur saumuðu fallega poka úr silki og oft útsaumaðir (með hreinni ösku í). drengir útbjuggu steina máluðu þá og síðan var þetta hengt á fólk og flestir tóku því vel.

p7
4. Ekkert af þessu. 5. Já. Það var mikið um pat. Ég hringdi í skólastjórn og kennara og tilkynnti þeim að erindreki stórstúku Ísl. P. Sig kæmi í skólann í eftirmiðdag. Varð uppi fótur og fit og undirbúningi hraðað en ekki kom Pétur. Það var allskonar plat. 6. Það voru bara hátíðisdagar. Messað. Farið í heimsóknir. Barnasamkomur á skírdag. Frídagur. En það kom fyrir að farið var á sjó á skírdag. 7. Ekki á mínum uppvaxtarárum. 8. Frí úr skólum. Lokaðar búðir. Barnaskemmtanir. Hátíðamatur. Ekki almennt sumargjafir. Ekki útihátíðir. 8. Það voru alltaf skemmtanir, sjaldan útifundir og kröfugöngur. alltaf frí og verkalýðsfélagið sá um að ekkert var unnið. Verkalýðsfélagið alltaf með samkomu, ræðuhöld, söngur, skemmtiatriði. Yfirleitt heimamenn. Mjög vel sóttar samkomur fyrstu árin. Lúðrasveitin lék. Yfirleitt var fólk, allur almenningur ánægður með 1. maí. Fánar víðast dregnir að hún og verslanir lokaðar um margra ára skeið. Rauði fáninn uppi þar sem eigendur voru rauðir. Ég var starfsmaður á skrifstofu bæjarsjóðs 1939 og prófdómari í barnaskólanum. (1. maí voru alltaf próf). Fór ég í frítíma og dró niður íslenska fánann af bæjarhúsinu og dró upp rauða fánann í staðinn. Var þetta ekki samþ. af öllum.

p8
10. Ekkert haldið upp á þennan dag. 11. Bara hátíðisdagur eins og nú er. 12. Mikill hátíðisdagur. Oftast fermt á hvítasunnudag og þá matur og drykkur samkv. því. Farið í heimsóknir til skyldmenna. Ekki útihátíðir. 13. Það eru 20-30 ár síðan. Mjög myndarleg hátíðahöld. Keppt í kappróðri. Skip og sigling allra skipa um flóann og til Mjóafjarðar. Öll börn fóru með skipunum og fjöldi fullorðinna. Alltaf messa og lagður blómsveigur á leiði óþekkta sjómannsins. Keppt á íþróttavelli. Aðalsamkoman við sundlaugina. Ræða, lúðrablástur, sund, koddaslagur, reiptog yfir laugina. Bæjarstjórnin oft dregin út í. Dansleikur. Öll fiskiskip í höfn. Mjög mikil þátttaka og allur bærinn og skip fánum skreytt. 14. Ekki man ég eftir því. En þó munu hafa verið íþróttamót. Íþróttafélagið Þróttur annaðist þetta og eftir lýðveldistökuna voru skrúðgöngur, samkoma við sundlaugina, íþróttakeppni og hátíðaræður. Yfirleitt fól bæjarstjórn Þrótti að annast hátíðahöldin nema fyrstu árin þá var það sérstök kosin nefnd. Dansleikur var en síðari ár er dagurinn mest fyrir unga fólkið. 15. Nei.

p9
16. Þá var venjulega farið upp í Egilsstaði eða Hallormsstað. Þar voru miklar útiskemmtanir og íþróttamót. Verslunarfólk tók allt frí en nú er þetta skemmti og frídagur fyrir alla. Kom fyrir að verslunarmenn fóru í hópferð t.d. í Mjóafjörð en ekki nein hátíð í bænum. Það er mikið farið út úr bænum og upp í Hérað. 17. Nei. 18. Það voru alltaf fyrstu árin ágætar samkomur með söng, ræðuhöldum, dansleik og kaffiveitingum. Börn fengu að koma með fullorðnum. Það var málfundafélagið Austri, söngfélagið Tíbrá og kvenfélagið Nanna. 19. Ég man ekki til að nein tilbreytni væri á uppvaxtarárum mínum á aðventu. 20. Það var bakstur, hreingerningar, saumaskapur, börnin fengu ný föt. Bakaðar gyðingakökur, hálfmánar, kossar og hnoðaðar tertur aðallega og jólabrauð með rúsínum. Matur var yfirleitt steikt lambakjöt og ávaxtagrautur. Límonaði og dálítið af ferskum ávöxtum þegar þeir fengust. Það stóð alltaf mikið til fyrir jólin. 21. Nei. 22. Það voru einfaldar gjafir. Aðallega fatnaður, sokkar, vettlingar, leikföng, aurar, spil, kerti ofl.

p10
23. Nei. 24. Pappírsskraut. Ekki jólatré. Fram á þrettánda. 25. Þorlm. ekkert sérstakt, rjúpur á aðfkv. hangikjöt á jóladag. Á annan afgangar ofl. Gyðingakökur, hálfmánar, kossar ofl. smákökur og hnoðuð terta og jólakökur. Mjólk og vatn. Matur er miklu fjölbreyttari t.d. hamborgarhryggur í stað rjúpna. Alltaf samt hangikjötið. Rjómi og öl og gosdrykkir, einnig niðurs. ávextir. Fjölbreyttir eftirréttir, rjómatertur og smurt brauð. 26. Allskonar leikir, spilað mikið. Sungið og farið í heimsóknir til nákominna ættingja. Ekkert tilstand vegna jólasveina, engin trú á komu þeirra eða tilvist. Mig minnir að ekki mætti taka upp spil á heimili mínu fyr en annan jóladag. Þetta var fyrst og fremst hátíð fyrir börnin, ný föt, betri matur og farið í kirkju. Jólatrésskemmtanir fyrir börn hófust miklu seinna. Barnastúkan hafði dansleik og skemmtun fyrir börn. Stofnuð 1922. 27. Spilaði mikið. Lítið annað og alltaf í kirkju. Fjölskylduboð voru almenn. 28. Upp úr 1930 hafði Íþróttafélagið leikfimisýningu á annan jóladag og síðan dansleik. Í barnaskólahúsinu sem þá var nýbyggt. 29. Það voru oft grímudansleikir. Ég man ekki eftir árvissum áramótabrennum en

p11
þær voru oft fyrir botni fjarðarins. Var oftast kveikt kl. 20. Það var hinsvegar oft álfadans með púkum, allskonar búningum svo menn reyndust óþekkjanlegir. Álfakóngur og álfadrottning, mörg blys. Faðir minn átti brynju úr blikki, svarta og fagurt sverð. Þetta var ein besta skemmtun barna að sjá alla álfana, skringilegheit, hlusta á sönginn, gera at í álfana. Stundum var farið í þessar skrúðgöngur alla leið inn á Sand sem er fyrir fjarðarbotni. Það voru dansleikir eða grímudansleikur oft en ekki fyrst þegar ég man eftir á gamlárskvöld ég held meira á þrettándanum. Stundum klæddum við okkur börnin í þessa álfabúninga sem foreldrar og fullorðin skyldmenni áttu og komum saman með blys, gengum um á götum og túnum. Þegar ég man fyrst eftir áramótadansleik var hann haldinn af kvenfél. Nönnu. 29. Ekkert sérstakt á heimilinu á þrettánda nema álfadans og þá brenna stundum. Aldrei öðru nafni.

Skemmtanir. Barnaskólahúsið var alltaf notað 1. des. og stundum fyrir samkomur barna og söngfélagið Tíbrá. Ég man eftir að pakkhús kaupfél. Fram (stofnað 1912) var notað sem leikhús fyrir 1920. Sá leiksýningu þar 7-8 ára gamall.

p12
Þá var Templarahúsið. Lítið 35-40 fm. með forstofu. Þar voru stúkufundir (barnastúkan Vorperla stofnað 1922 og stúkan Nýja öldin frá því upp úr aldamótum 1899 og endurreist 1922. Þarna var síðan unglingaskóli 1920-1930). Síðan var byggt nýtt samkunduhús Templara (Gutto) 1930. Þar voru leiksýningar, fundahöld, dansleikir ofl. Þokkalegt leiksvið og salur ca 70-80 fm. Snyrtiklefi, eldhús og búningsherbergi um nokkur ár 1925-1930 og hafði samkomur í sérstökum sal þar sem áður var bíósalur milli 1920-1930. Síðan kom samkomuhús og bíósalur annarsstaðar í miðbænum með upphækkuðum sætum. Það voru allskonar skemmtanir. Kvenfélagið, íþróttafélagið, verkalýðsfélagið, leikfélag, málfundafélag sem héldu þessar skemmtanir. Þessar skemmtanir byrjuðu frá því ég man fyrst eftir mér. Aldrei spilakvöld eða happdrætti en tombólur. Samkomurnar voru smá leikþættir, upplestur, samlestur, söngur, ræður. Ekki alltaf dansað. Dansleikir voru sér. Stundum skuggamyndir. 3. Þær voru auglýstar á húsum, símastaurum, uppfest með teiknibólum. Fólk kom bara úr þorpinu og sveitinni. 4. Dansleikir stóðu oft fram undir morgun. Spilaði einn á harmonikku. Gömlu dansarnir. Nei. Það var setið á bekkjum kvenfólkið allt í kring. Karlmenn biðu í viðbragðsstöðu og tóku tilhlaup til að ná í þá sem þeir óskuðu sér helst. Fólk var spariklætt. Vangadans byrjaði með nýju dönsunum (Tango ofl.)

p13
Slagsmál voru oft mikil, nokkurnveginn viss á dansleikjum. Alltaf sömu mennirnir sem voru drukknir. Sérstaklega voru slagsmál mikilfengleg á sveitaskemmtunum sem haldnar voru árlega inni í Kirkjubólsteig og við börnin fengum að fara á. Þar slógust stundum heilar skipshafnir. Slösuðust menn en dóu aldrei. Einu sinni var beitt skotvopnum á dansleik til að hafa hemil á óróaseggjum. 5. Þeir voru ekki algengir á mínum uppvaxtarárum og skemmtanir fremur sjaldan miðað við það sem síðar var. 6. Það var kannski ekki leyft en karlmenn komu drukknir þeas. nokkrir þeirra, auðvitað ekkert svipað eins algengt og nú. Áfengið var keypt af Fransmönnum á skipum yfir sumarið koníak og rauðvín. Svo gekk yfir bruggöld, einkum áfengt öl sem ekkert var farið leynt með. Það voru 3 bruggarar og eitt sumar var það selt opinberlega í bjórkrá. Einnig var landi til sölu. Þeir voru flinkir sumir að eima hann. 7. Ég man ekki eftir því að konur neyttu áfengis og sá það aldrei á konu á samkomum. Varla á unglingum. Bindindishreyfing var mjög sterk í þorpinu og æskulýðsleiðtogar frábærir á mínum barna og unglingsárum.

8. Það var spilað á harmonikku, það gerðu margir

p14
og eingöngu karlmenn. Fyrst voru einfaldar og síðan loks tvöfaldar nikkur, þá var það viðburður þegar sú fimmfalda kom og spilarinn var bara kallaður Guðmundur fimmfaldi. 9. Búinn að lýsa þessu.

Áhugamannafélög. Verkalýðsfélag stofnað 1922, einnig barnastúka og fullorðinsstúka, málfundafélag, íþróttafélag stofnað upp úr 1920. Taflfélag 1933. Síðan pólitísk félög um 1930. Þessir klúbbar komu ekki til fyr en 1965-66. Frumkvöðlar voru einkum áhugasamir hugsjónamenn sem auðvitað aldrei tóku pening fyrir neitt í sambandi við félög þessi. Leikfélag fyrst stofnað 1949. Kvenfélag var stofnað 1910-15, slysavarnafélag kvenna 1935. 2. Kvenfélagið Nanna var lengi mjög duglegt og slysavarnafélagið einnig í 20-30 ár. Það er of langt að telja upp forystukonur. Stúkurnar voru öflugar 1920-1930, aðalforystumenn Valdim. V. Snævarr skólastjóri og Sigdór V. Brekkan kennari. Málfundafélagið Austri var vel starfandi 1915-1928. Verkalýðsfélagið var mjög lifandi frá stofnun. Formenn Jón Rafnsson, Jónas Guðmundsson og Jóhannes Stefánsson ofl. í stjórnun. Íþróttafélagið Þróttur var alltaf með knattspyrnu og leikfimi. Formenn margir. Þar á meðal milli 1933-1940 Lúðvík Jósepsson og Jóhannes Stefánsson.

p15
3. Það voru handskrifuð blöð hjá stúkunni Nýja öldin skrifað af Steini Jónssyni kennara. Veit ekki um varðveislu.

Trúarlíf. 1. Í kirkjunni. Ætli það hafi ekki verið hálfsmánaðarlega. 2. Ég held kirkjusókn hafi aldrei verið almenn. Fólk fór á stórhátíðum. Ekki var alvarlega litið á þetta. 3. Nei. 4, Nei. 5. Nei. 6. Hvítasunnumenn voru nokkrir um tíma og kom þá fyrir fólk var skírt með því að dýfa því í svonefndan kýl innan við bæinn. Aðventistar voru fáir. Hjálpræðisherinn starfaði í nokkur ár. Ein fjölskylda, danskur maður sem átti bágt með íslenskuna (Nielsen). Það voru almennar samkomur. En barnasamkomur þeirra voru vinsælar, söngur og lúðrasveit. En formaðurinn átti erfitt því strákar gerðu mikið at í hann á samkomum. Hjálpræðisherinn hafði sérstakan samkomusal. 7. Ég man ekki eftir neinum nema síðan Jóhannesi ???syni og Ingimundur fiðla hélt samkomu. 8. Ég man ekki eftir neinum áhrifum í þessu sambandi.

p16
Spariföt. 1. Við drengirnir vorum í vaðmálsfötum, blússu með kraga, stuttum buxum, yfirleitt sauðsvartir háir ullarsokkar með sokkaböndum í kot. Fyrst skinnskór síðan danskir skór. Stelpur voru í stuttum kjólum og bómullarsokkum, kotum og sokkaböndum. Spariskór sem voru bara notaðir á hátíðum. Það voru prjónahúfur. Konur voru á peysufötum, sjaldséður danskur búningur. Sumar á upphlut. Karlar voru í dökkum fötum með harðan flibba og slaufu. Stífaðri skyrtu hvíta. Danskir skór.