25 Fjallagrös
Nr. 2607
p1
Hér verður að taka
fram hið sama og um 23. skrá að ég veit
harla lítið um það
sem hér er spurt um. Grasaferrðir voru aldrei
farnar á heimili
foreldra minna, slíkt var því lagt niður áður
en ég fæddist. Ég
hef þó reynt með hjálp Kristrúnar systur minnar,
að rifja upp hið
helsta sem við höfum heyrt um fjallagrös og
grasaferðir. Sagði
móðir okkar oft frá þeim. Faðir hennar,
Bjarni Jónsson frá
Glóru í Eystrihrepp, fór í grasaferðir allan
sinn búskap, en hann
brá búi 1901.
Tegundir fjallagrasa.
Fjallagrös var nafnið
sem notað var, oft þó stytt í grös í
daglegu máli. Stærst
voru skæðagrös og þóttu þau best vegna
stærðar sinnar. Nafnið
sjálfsagt komið af því hvað þau voru stór
og breið, einkum
auðvitað í vætu. Lélegust þótti kræðan, en svo
nefndust mjög smávaxin
grös.
Grasaland.
Ekki heyrði ég sérstakt
nafn haft um land þar sem fjallagrös uxu
og ekki þekki ég
örnefni sem af fjallagrösum er dregið. Talið
var að þar sem grös
hefði veri tínd, mætti tína að nýju á þriðja
sumri.
p2
Grasatekja.
Hlunnindin munu hafa
verið nefnd því nafni að þar væri
grasatekja. En
þau jarðahlunnindi eru mér annars ókunn, því að
í mínu byggðarlagi
er hvergi grasatekja í heimalöndum svo að heitið
geti, þau voru eingöngu
sótt inn á afrétt. Afréttirnar voru og
eru sveitareign,
og mátti hver bóndi tína þar að vild.
Notagildi.
Ég þekki ekki hvernig
grös voru metin á við annan mat, en þau
þóttu mjög góð búdrýgindi
og sérstaklega holl. Ekki þekki ég til
að grös hafi gengið
kaupum og sölum manna milli og því ókunnnugt
um verð. Er
talað var um mál eða magn var talað um grasatunnu
og grasahest.
Grasafjall, að fara
til grasa.
Ætíð var sagt að
fara á grasafjall. Ég geri ráð fyrir að fremur
hefði verið sagt
að fara til grasa, hefði átt að tína í
heimalandi, en það
þekkti ég ekki, svo sem fyrr var sagt. Orðið
grasaveður var til
í mæltu máli. Gat það verið gott eða illt.
Best þótti að grasa
í úðarigningu eða dögg, en verst í sólskini,
þá voru grösin samanskorpin.
p3
Fararbúnaður.
Fararbúnað í grasaferð
þekkti ég ekki sérstaklega, en menn munu
hafa búið sig út
í þær svipað og aðrar langferðir. Efni í tjöld
hefur að sjálfsögðu
verið misjafnt. Langt hygg ég síðan
vaðmálstjöld voru
notuð en mig minnir að ég hafi heyrt talað um
heimaofin tjöld úr
svokölluðu vefjargarni, útlendu. Svo langt
sem ég man voru ekki
notuð topptjöld, heldur með tveimur súlum
og
mæniási. Voru
súlurnar bundnar saman, venjulega með ól úr
íslensku leðri, hanki
á mæniási, hann lagður yfir klakkinn áður
en baggi var látinn
upp og lá þannig undir honum, en tjaldtrén
utan til á klyfberaboganum,
en innan við baggann. Hælar voru úr
tré, einatt úr birki,
gat á, og voru þeir dregnir upp á band.
Seinna var farið
að láta þá í sérstakan poka, hælapoka, það þótti
fljótlegra. Utanyfirklæðnaður
manna var hlýr vaðmálsfatnaður.
Á
tínupokum kann ég
ekki skil, en menn bundu þá við sig er tínt
var. Sjálfsagt
hafa fyrrum verið hafðir undir grösin hærupokar,
en síðar komu strigapokar
og hafa þá verið notaðir svokallaðir
tunnupokar, þ.e.
pokar undan 200 pundum af mjöli. Til matar hafa
menn haft venjulegan
nestismat, kjöt, einkum þótti hagikjöt gott
nesti, það geymdist
svo lengi, harðfisk og brauðmat, bæði
pottbrauð og kökur.
Ég hygg að matur hafi ekki verið eldaður,
en aftur á móti hefur
verið hitað kaffi, a.m.k. var það gert í
fjallferðum. Höfðu
menn ketil, skáru hlóðir í þúfu og tíndu
kalvið til eldneytis.
p4
Grasaferð.
Venjulega mun hafa
verið farið í grasaferð skömmu fyrir slátt.
Langt var til grasa
í Hreppum. Ytrihreppsmenn fóru venjulega inn
á Kerlingarflatir,
en þær eru suðvestan undir Kerlingafjöllum.
Þangað er um hálf
önnur dagleið úr byggð sé verið með lest.
Eystrihreppsmenn
fóru oftast inn í Norðurleit, sem er innan við
Dalsá, en framan
við Kisu. Þangað er einnig hálf önnur dagleið.
Eitthvað mun hafa
þekkst að grös væri tínd um leið og lömbin voru
rekin, síður þó vegna
þess að sjaldan voru þau rekin svo langt.
Venjulega hafa verið
gerðar sérstakar ferðir. Hefur fólk að
sjálfsögðu verið
mjög misjafnlega margt í þessum ferðum. Afi
minn, Bjarni í Glóru,
fór árlega í grasaferðir og held ég að hann
hafi oftast farið
einn, var venjulega viku í burtu og hefur hann
þá verið fjóra daga
að grasa, því að hálfan annan dag hefur hann
verið hvora leið,
fór jafnan í Norðurleit. Hann var vanur að
fara með tvo áburðarhesta,
og hefur hann þá grasað einn hestburð
á tveimur dögum eða
einn poka á dag. Sumir fóru lengra en þetta,
inn yfir Fjórðungssand,
en það er nær einni dagleið lengra.
Að tína grös.
Ég þekki mjög lítið
hvernig unnið var að grasatínslu. En ég veit
þá að best þótti
að tína er rakt var á, þá breiddu grösin úr sér
og voru mjúk.
p5
Í þurrkatíð var því
venjan að tína að nóttunni en sofa á daginn.
Grasapokann bundu
menn á sig, ég hygg að þeir hafi venjulega
bundið um mittið.
Sjálfsagt hafa ekki allir staðið eins að því
að tína. Stundum
lágu menn á hnjánum, en það þótti ekki gott,
menn bleyttu sig
væri vott á og voru seinni í snúningum. Ég held
að myndarlegast hafi
þótt að standa hálfboginn, þótt bakraun
væri.
Frágangur og flutningur.
Ég hygg, að þegar
grösin voru látin í pokana til heimflutnings,
hafi orðið að bleyta
þau, ef þau voru þurr, annars hrúguðust þau
upp, og ekki var
unnt að troða þeim saman. Troðið var í poka
þannig að annarri
hendi var haldið í pokann en hin höndin inni
í pokanum og ýtt
niður með henni. Hærupokar voru ætíð með
hornsylgjum og var
band dregið í þær og lokað þannig. Stundum
voru slíkar sylgjur
á strigapokum. Annars voru gerð göt á pokann
neðan við faldinn
og snæri dregið þar í. Þetta var stundum
kallað að þræða fyrir
pokann. Ef pokinn var stór, var kjafturinn
stundum reyrður saman,
en þá mátti hann auðvitað ekki vera eins
fullur og annars.
Ekki veit ég til að bundnir sekkir hafi haft
neitt sérstakt nafn
nema þá grasaklyfjar. Magn grasa var eins
og fyrr segir miðað
við hestburði: grasahestur.
p6
Þurrkun, geymsla,
hreinsun.
Ég þekki mjög lítið
til þessara hluta. Ég hygg þó að grös hafi
verið þurrkuð mjög
fljótlega eftir að heim var komið, eða undir
eins og góður dagur
gafst, breidd á ábreiðu eða annað slíkt og
þá voru þau hreinsuð.
Aðferðin var að sjálfsögðu sú að tína mosa
og annað rusl úr
með fingrunum. Ég hugg að þau hafi síðan verið
geymd í pokum og
umfram allt á vel þurrum stað, t.d. á
skemmulofti.
Grasajárn, grasabretti.
Áhald til að saxa
grösin var kallað grasajárn. Það var í laginu
svipað og venjulegt
tóbaksjárn, nema handföngin voru oftast
talsvert lengri,
ef til vill vegna þess að grös voru einatt söxuð
í trogi, stundum
þó á hlemm eða hlera. Ég þekki mjög lítið
hvernig grösin voru
tilreidd, nema ef til vill þegar þau voru
höfð í mjólk (grasamjólk).
Aldrei hef ég heyrt talað um að grös
hafi verið möluð
með korni.
Fjallagrös til matar.
Ég veit nær ekkert
um matreiðslu fjallagrasa. Ég hef þó heyrt
að grasagrautur hafi
ekki þótt neinn gæðamatur til undirstöðu né
heldur bragðgóður,
en venjulega voru grös þó talin holl, hvar sem
var í mat. Grasagraut
þurfti að sjóða mjög lengi og miklu lengur
en annan graut.
p7
Um gerð grasamjólkur
er það að segja að þá átti fyrst að sjóða
grösin í vatni nokkra
stund, síðan taka þau upp úr og setja á
mjólkina. Ég
held að ekki hafi þurft að sjóða mjólkina mjög
lengi. Ef ekki
var byrjað á að sjóða grösin í vatni varð mjólkin
römm, annars ekki.
Grasavatn var notað til drykkjar. Voru þá
grösin soðin í vatni,
alllengi að ég held. Líklega hefur það
eitthvað tíðkast
í fjallferðum að menn tíndu grös og elduðu
grasavatn. Það
sýnir saga um Snorra í Hörgsholti. Snorri var
vanur ferðamaður
og gerkunnugur á Ytrihreppsafrétti og Kjalvegi,
og fékk Þorvaldur
Thoroddsen hann því sér til fylgdar er hann fór
um þessar slóðir.
Þrátt fyrir kunnugleik sinn villtist Snorri
þó einu sinni á fjalli
í dimmviðri, lá úti um nóttina, en kom í
tjaldstað um morguninn.
Bjuggust menn að sjálfsögðu við að hann
væri matarþurfi og
spurðu hvað hann vildi helst fá að hressa sig
á. "Steikt
roð og grasavatn," svaraði Snorri. Þótti flestum
þetta ólíklegir réttir
eftir hrakningsnótt og er því sögunni á
lofti haldið. En
naumast hefði hann beðið um grasavatn, hefði
hann ekki búist við
að það kynni að vera til reiðu hjá
fjallmönnum. Ég
var á fjalli haustið 1936 með Guðmundi,
bróðursyni Snorra.
Guðmundur var á margan hátt greindur, en
þótti sérkennilegur
nokkuð. Eitt kvöldið er við vorum að koma
frá smölun, riðum
við þar sem voru falleg skæðagrös. Sáust þau
mjög vel því að slagveður
var mikið og fór Guðmundur að tína.
Og næsta morgun eldaði
hann sér grasavatn. Ekki man ég hvað
eldamennskan
p8
varð löng, en ég
varð að lokum að taka tjaldið ofan af honum að
ólokinni eldamennskunni.
Það skal tekið fram að það var þá
áreiðanlega einsdæmi
að grasavatn væri eldað á fjalli.
Fjallagrös til lækninga.
Ég þekki í rauninni
ekkert hvernig fjallagrös voru notuð til
lækninga, en það
er víst að þau þóttu þar góð til margra hluta.
Helst heyrði ég talað
um að ráðlegt þætti við kvefi og hæsi að
drekka grasavatn.
Fjallagrös í máli
og sögum.
Ég þekki ekki sögur
eða sagnir um grasaferðir umfram þær sem
þekktar eru í þjóðsögum
og eru alkunnar. Eina vísu kann ég þó
um grasagraut. Hún
er ef til vill alþekkt líka og ef til vill
einhvers staðar á
prenti. Heimilismanni einum á Grenjaðarstað
þótti grasagrautur
alloft til matar. Þá orti hann:
Ó,
þú eilífi grasagrautur
á
Grenjaðarstað, sem aldrei þrýtur.
Leiður
verð ég að lepja þig
og
loksins held ég þú drepir mig.
p9
Þetta fréttu húsbændurnir,
reiddust að heimilismenn væru að yrkja
níð um matinn, kölluðu
manninn fyrir sig og ávítuðu hann. Hann
kvaðst aldrei hafa
ort níð um grautinn, heldur lof og væri það
þannig:
Ó,
þú indæli grasagrautur
á
Grenjaðarstað, sem aldrei þrýtur.
Ó,
hve ilmsætur ertu mér
og
aldregi fæ ég nóg af þér.
Þá líkaði húsbændunum
vel og kæran féll niður.
Eins og ég sagði
í upphafi eru grasaferðir og nýting horfin svo
löngu fyrir mitt
minni að ég hef aðeins haft óljósar fregnir af.
Bið ég afsökunar
að þetta skuli ekki vera meira en raun ber
vitni.