25 Fjallagrös
Nr. 2719
p1
Tegundir fjallagrasa.
Þau voru öll nefnd
einu nafni fjallagrös. Það var sóst mest
eftir blaðmiklum
og stórum grösum, en sneitt hjá minni grösum ef
unnt var, þau voru
samanskroppin og kölluð klóungur. Var oft
meira af þeim í því
landi þar sem lítið var um grös. Það var
öllum grasategundum
blandað saman.
Grasaland.
Þar sem ég þekkti
til voru fjallagrös mest tínd á afréttarlöndum.
Ég man ekki eftir
neinum örnefnum í sambandi við fjallagrös. Það
var farið á hverju
ári á sömu stöðvar meðan farið var til grasa
og þá leitað að bestu
blettunum hverju sinni.
Grasatekja.
Það nefndist grasatekja
eða grasaland gott eða slæmt eftir
atvikum. Ekki
var grasatínsla á jörðum metin til hlunninda svo
langt sem ég man,
en máski hefur það verið áður fyrr. Það hafði
enginn rétt til grasa
nema jarðeigandi eða ábúandi. Menn fengu
oft leyfi til að
tína grös, en ég vissi ekki til að það væri gegn
gjaldi. Ég
held að það hafi þótt sjálfsagður greiði við
náungann.
p2
Notagildi.
Ekki ákveðið notagildi,
en það þóttu mikil búdrýgindi að hafa
mikil og góð fjallagrös.
Ég vissi aldrei til að fjallagrös væru
notuð í viðskiptum
manna á milli. Það kom stundum fyrir að
náunganum var hjálpað
um fjallagrös og þá aðallega til lækninga.
Grasafjall, að fara
til grasa.
Það nefndist að fara
til grasa eða að fara á grasafjall. Ég man
ekki eftir að það
væri á nokkurn hátt miðað við það í orðum hvort
verið var lengri
eða skemmri tíma á grasafjalli. Það var kallað
gott grasaveður,
ef það var náttfall eða úðavæta, en slæmt í
bjartviðri.
Fararbúnaður.
Tjöldin voru úr seglastriga
misþykkum, en ég heyrði talað um að
áður fyrr hefði verið
ofið í þau úr togþræði. Tínupokar voru
litlir strigapokar
og var band sett efst í hliðarnar sitt hvorum
megin og því svo
smeygt yfir hálsinn. Svo þegar búið var að
fylla tínupokkann
var hann losaður í stærri strigapoka
(tunnusekki) og flutt
í þeim heim. Nestið var venjulega brauð og
smjör eða flatkökur,
harðfiskur, kjöt, mjólk og kaffi til
hitunar. Á
seinni árum var hafður prímus til að hita kaffið á,
en áður var það hitað
úti í hlóðum, og eldsneytið þá haft með að
heiman, en svo átti
það sér líka stað að það væri hitað við mosa,
kvist eða lyng ef
til var á staðnum. Allt var þetta breytilegt
eftir efnum og ástæðum.
p3
Grasaferð.
Það var farið að
vorinu rétt fyrir sláttinn, en kom þó fyrir að
skroppið var dagstund
að haustinu þar sem svo hagaði til að stutt
var í grasalandið.
Þegar farið var að vorinu fór flest það fólk
er komist gat að
heiman vegna aldurs eða (annarra) fastra
heimilisstarfa. Öll
vorverk voru þá venjulega búin. Það var
kallað grasafólk
og stundum sagt að nú þyrfti að fara útbúa
grasafólkið. Það
kom fyrir að fólk samlagaði sig (einkum ef
farið var langt),
bæði sambýlisfólkið og líka af öðrum bæjum.
Það var ekki miðað
við neitt ákveðið magn. Það þótti gott að
fara til grasa ef
leit út fyrir náttfall eða úðavætu. Það var
mjög misjafnt og
fór eftir veðri og ýmsu öðru, ekki síst hve
langt var til grasa,
hve lengi var verið í grasaferð. Í minni
sveit var venjulega
farin sólarhringsferð. Dagamunur var ekki
gerður á annan hátt
en þann að taka vel á móti fólkinu þegar það
kom heim, gefa því
heitan mat eða þá kaffi og pönnukökur. Ef
farið var að morgni
og komið heim að kveldi var það venjulega frá
þeim bæjum er stutt
var í grasalandið. Þá var útbúnaður að öllu
leyti minni og ekki
hafður nema einn hestur undir grös.
Venjulega var enginn
sérstakur foringi. Það var hjálpast að og
hver reyndi að gera
sitt besta og stundum lagt kapp á að vera sem
fljótastur að fylla
sinn tínupoka, einkum ef unglingar voru með í
förinni. Væri
húsbóndinn með var hans forsjá hlítt.
p4
Að tína grös.
Ef legið var við
var byrjað eins fjótt að morgni og hægt var,
einkum ef náttdögg
var. Fólk lagði sig þá heldur þegar þurrt var
orðið á því alltaf
var best að tína í rekju. Það var svipað og á
berjamó hvernig fólkið
dreifði sér. Fólk reyndi að komast í
bestu blettina, en
væru börn með var litið eftir að þau færu ekki
langt frá. Það
var staðið hálfbogið eða legið á hnjánum. Pokinn
var í bandi um hálsinn.
Ég held að hann hafi aldrei verið
dreginn. Þeir
sem voru frá sama heimili losuðu í svona poka, en
stundum voru pokarnir
færðir til og hafðir þar sem styst var að
komast í þá og líka
fleiri en einn í takinu ef svo bar undir og
fólkið var margt
og dreift. Það var þá fært til þegar fór að
hækka í pokunum og
einn poki fylltur og annar látinn koma í
staðinn. Ég
heyrði aldrei talað um dagsverk í sambandi við
grasatínslu. Hvort
það grasaðist vel eða illa fór eftir veðri og
svo hvernig grasalandið
var hverju sinni.
Frágangur og flutningur.
Það var ýtt með höndunum
ofan í pokana og troðið þéttingsfast,
svo var bundið vel
fyrir opið. Klyfjar voru bundnar þannig að
reipið var lagt á
jörðina, pokinn eða pokarnir svo lagðir þversum
á reipið, þá voru
endar reipisins dregnir í hagldirnar og togað í
og hert vel að. Síðan
var krossbundið, gengið vel frá endunum og
þá er bagginn tilbúinn.
Baggi á hest mátti helst ekki fara yfir
50 kg, en það var
oftast nær svo mikil fyrirferð í grösunum að
þyngd kom ekki til
greina. Grasasekkir nefndust grasabaggar,
grasaklyfjar. Ef
svo stutt var í grasaland að hægt var að fara
gangandi þá bar hver
sinn pinkil eða poka heim.
p5
Þurrkun, geymsla,
hreinsun.
Fjallagrös voru þurrkuð
við sól væri hægt að koma því við. Það
var þannig að breiddir
voru pokar á jörðina og grösin sett þar á,
velt svo við með
höndunum og greidd til, skipt um poka þegar fór
að þorna og mosinn
hreinsaður af þeim sem fyrir voru. Stundum
voru grösin þurrkuð
í hjöllum eða fjárjúsum ef votviðri gengu.
Áður fyrr mun það
hafa verið gert í baðstofum og sat þá hver á
sínu rúmi og börn
stundum á kistlum, en á seinni árum aðallega í
eldhúsum. Þau
fjallagrös sem áttu að fara í sláturgerð urðu að
hreinsast að sumrinu,
en að öðru leyti voru þau hreinsuð eftir
ástæðum. Það
var mikið og seinlegt verk að hreinsa fjallagrös.
Það sagði mér gamall
maður sem fæddur var um miðja 19. öld að
áður fyrr hefði það
verið gamalt fólk og börn er mest var látið
tína fjallagrös (hreinsa),
og þá oft og tíðum það fólk er var á
sveitaframfæri. Eftir
að ég man eftir var gripið í það ef stund
gafst af heimilisfólkinu.
Að hreisun var unnið þannig að það var
tekin smáhrúga og
látin í ílát (fat, skál), svo var annað ílát
haft hjá til hliðar,
en hitt gjarnan í kjöltu manns, eða eftir
því sem hverjum þótti
þægilegast. Svo var byrjað að hreinsa,
eitt og eitt gras
tekið og tínd af því öll óhreinindi eftir því
sem mögulegt var,
svo voru hreinu grösin látin í tóma ílátið sem
var til hliðar. Þegar
búið var að hreinsa eina hrúgu var önnur
tekin og þannig áfram
eftir því hvað fólk var lengi hverju sinni.
Fólk var mishandfljótt
við þetta og fór það eftir æfingu og
fleiru. Fjallagrös
voru geymd í pokum, kössum eða tunnum, á
skemmulofti, hjalli
eða öðrum rakalausum stað og væru þau höfð í
pokum voru pokarnir
látnir hanga uppi.
p6
Grasajárn, grasabretti.
Grasajárn og grasabretti
heyrði ég talað um en sá hvorugt. Að
sögn voru grasajánrin
svipuð að gerð og tóbaksjárn, en stærri.
Ég man eftir að grös
voru söxuð með tóbaksjárni og þá á fjöl,
misstórri, eftir
því hvað mikið átti að saxa hverju sinni. Ég
man líka eftir að
þau voru snúin í sundur um leið og þau voru
tekin upp úr þvottavatninu,
og þegar sigið hafði af þeim voru þau
látin í blóðið um
leið og það var drýgt að öðru áður en það væri
fært upp í keppina.
Grösin voru stundum notuð óskorin bæði í
slátur og annan mat.
Ég veit ekki til að grös hafi verið möluð
með korni í kornmyllum.
Fjallagrös til matar.
Ég heyrði talað um
að fjallagrös hefðu verið notuð í
rúgmjölsgrauta. Þeir
voru hafðir þykkir og borðaðir heitir með
mjólk út á og kaldir
saman við skyr eða súrmjólk (hræring). Hvað
mikið var haft saman
við mjölið fór eftir því hvað mikið var til
af hvorri tegund.
Það var engin viss regla. Ég held að grös
hafi ekki alltaf
verið söxuð smátt áður en þau voru látin í graut
eða annað. Það
má vel vera að það hafi verið áður fyrr, en ég
þekkti það ekki.
Þau voru ýmist söxuð, soðin heil eða snúin í
sundur. Grösin
voru álitin holl og mikið til bóta, en kraftfæða
voru þau ekki álitin.
Fjallagrös í slátur.
Þau voru notuð jöfnum
höndum í slátur sem átti að geyma. Ég
vissi til að grös
voru látin til helminga á móti mjöli. Það er
að segja að mjölið
var minnkað um helming og svo aukið um grösin
og tókst vel. Ég
held að þau hafi ekki verið vigtuð hvorki í
sláturgerð eða annan
matartilbúning. Á seinni árum voru
fjallagrös minna
notuð, en slátrið þótti betra ef látið var
dálítið af fjallagrösum
í það, og það súrnaði ekki eins mikið.
Ég man ekki eftir
að fjallagrös væru notuð í lifrarpylsu, og ég
vissi ekki til að
þau væru notuð í aðra sláturgerð.
p7
Brauð.
Fjallagrös voru höfð
í rúgbrauð, pottbrauð og líka eftir að farið
var að baka þau í
vél. Það var ekkert ákveðið hlutfall milli
mjöls og grasa. Það
var áætlað svona tveir til þrír hnefar í
venjulegt pottbrauð.
Seydd grasabrauð þóttu sælgæti.
Að hleypa grös.
Eg þekkti ekki grasahlaup
og hef ekki heyrt neina lýsingu á því.
Grasamjólk.
Ég man það að fyrst
eftir að ég kom aftur í sveitina (1917), þá
var grasamjólk búin
þannig til að mjólk var sett í pott, oftast
undanrenna. Potturinn
var látinn yfir eld. Þegar fór að hitna í
pottinum voru grösin
sett út í mjólkina. Þetta var svo látið
sjóða við hægan eld
í tvo til þrjá tíma eða þar til grösin voru
orðin slímkend og
allt remmubragð var farið af þeim. Nokkur
saltkorn voru látin
í þetta, annað ekki. Í þetta var látið svona
í kringum einn hnefi
af fjallagrösum þurrum á móti einum potti af
mjólk. Grösin
voru þvegin og bleytt vel áður en þau voru látin í
pottinn.
Grasate.
Ég man ekki eftir
að grasavatn væri haft sem te. Nú er
grasamjólkin búin
þannig til að það er látinn sykur í pottinn með
fjallagrösunum og
grösin ekki soðin nema tíu mínútur. Sykurinn
tekur remmubragðið
af, annars er á svipaðan hátt búið í pottinn,
en grösin höfð heil.
p8
Fjallagrös til lækninga.
Það var stundum búið
til fjallagrasaseyði. Þá var sett saman
einn lítri af vatni,
einn hnefi af þurrum fjallagrösum og vænn
moli af kandís. Grösin
voru þvegin og bleytt, snúin í sundur eða
skorin. Svo
var allt sett í pott og yfir eld og soðið hægt þar
til það þótti hæfilegt
til inntöku (mauksoðið). Þótti mjög gott
við kvefi og hæsi.
Ég man ekki eftir að fjallagrös væru notuð í
bakstur eða smyrsli.
Fjallagrös voru stundum notuð handa fé við
skitu og þá seydd
í vatni, maukið látið kólna. Svo var kindin
eða kindurnar mataðar
á þessu. Þetta gafst vel. Það var líka
stundum gripið til
að sjóða fjallagrös ef börn fengu í magann.
Grösin voru þá soðin
í mjólkurblöndu og látið örlítið af sykri út
í, minnsta kosti
í seinni tíð. Svo voru börnin nærð á þessu og
þeim batnaði oft
fljótt og vel. Hvort lækningar eru iðkaðar með
fjallagrösum enn
í dag, veit ég ekki. Ég vissi ekki til að þetta
væri bundið við ákveðin
heimili eða ákveðna menn. Ég held bara
að fólkið hafi verið
að reyna þetta í umkomuleysi sínu. Ég
heyrði aldrei talað
um að þessar lækningar væru runnar frá gömlum
lækningabókum.
p9
Fjallagrös í máli
og sögum.
Þar hef ég lítið
að segja, enga málshætti eða orðtök hef ég heyrt
er lúta að fjallagrösum,
ekki heldur sagnir. Ég kann eina vísu
þar sem grös eru
nefnd, lærði hana á barnsaldri. Vísan er svona.
Lyppa, spinna, tæja, tvinna
tína grös og góla,
það kann Gunna vel að vinna,
vökrum hesti að dóla.
Þessi vísa hefur
sjálfsagt verið á sínum tíma ort til gamans um
litla stúlku. Mér
hefur verið sagt að áður fyrr hefðu börn verið
látin sitja inni
að sumrinu við grasatínslu. Máski hefur Gunnu
leiðst og þá fallið
tár ofan í grasahrúguna sem hún var að
hreinsa. Orðið
að tína var í minni sveit oft notað um að hreinsa
grös.
Svo bið ég afsökunar
á ófullkomnu verki.