25 Fjallagrös

Nr. 2580

p1
Tegundir fjallagrasa.
Í daglegu tali var ekki gerður greinarmunur á grasategundum þegar
talað var um fjallagrös. En séra Jónas Jónasson frá Hrafnagili,
segir þetta um fjallagrös í bók sinni Íslenskir þjóðhættir, og
vitnar þar í E.Ól. (Eggert Ólafsson), með eftirfarandi orðum:
"Grösin eru misjöfn að gæðum. Best eru skæðagrös, næst þeim
brekkugrös eða maríugrös og klóungur, kræða þótti kostaminnst, en
þó velhafandi í grauta, hún var helst notuð á Norðurlandi;
hundaló þótti til einskis nýt." Af þessum fjallagrasanöfnum
þekkti ég með vissu aðeins nafnið kræða. Það voru mjög smá grös,
bæði lág og blaðmjó, en svo var oft talað um "góð grös" og þykir
mér sennilegt að það hafi verið þau grös sem hér á undan eru
nefnd "skæðagrös". Þau voru stór og sérstaklega blaðbreið.
Grasaland.
Eins og nafnið bendir til vaxa fjallagrösin í fjalllendi eða á
fjöllum allhátt yfir sjávarmáli. Þar sem mikið var

p2
um fjallagrös var svæðið kallað grasaland eða gott grasaland.
Ekki heyrði ég talað um örnefni á Svalbarðsströnd sem kennd væru
við fjallagrös og safnaði ég þó, ásamt 2 öðrum mönnum, örnefnum í
sveitinni á árunum 1947-1950. Þó voru 2 örnefni er óbeint gátu
bent til grasatekju en það eru örnefnin Tjaldstæði. Á öðrum
staðnum, og jafnvel á báðum stöðunum, tel ég útilokað að tjaldað
hafi verið vegna heyskapar eða annars en grasatekju. Í
jarðabókinni frá 1712 er grasatekja talin meðal hlunninda á
jörðum. Á flestum jörðum á Svalbarðsströnd er þá talin
grasatekja, en allsstaðar nema á 2 jörðum segir: "Grasatekja
lítil", og "mjög lítil" á áðurnefndum 2 jörðum. Í afriti af
jarðamatinu 1849, sem ég hefi undir höndum sé ég hvergi getið
grasatekju á jörðum á Svalbarðsströnd. Ekki þótti ráðlegt að
taka fjallagrös ár eftir ár á sama stað.
Grasatekja.
Það var talið til hlunninda jarðar ef þar var grasatekja, sbr.
það sem segir hér á undan. Ekki veit ég dæmi þess að grasaferðir
væru farnar á afréttir utan Svalbarðsstrandar, þó má vera að svo
hafi verið gert einhverntíma, þó ég hafi ekki fundið heimildir um
það. Um gjald fyrir grasatekju í landi jarða innan sveitar
heyrði ég aldrei talað.

p3
Notagildi.
Fjallagrös voru metin til notagildis á móti kornmat. Þetta mat
var þannig, samkvæmt frásögn séra Jónasar Jónassonar: - "því að
menn álitu að tvær tunnur grasa væru á við mjöltunnuna til
matarnota." Einnig segir séra Jónas í bók sinni Íslenskir
þjóðhættir, bls. 64: "Nyrðra var kapallinn (4 tn) vanalega
seldur 20 áln."
Grasafjall, að fara til grasa.
Það var bæði talað um að fara til grasa, og að fara á grasafjall.
Í mínum huga er á þessu ofurlítill merkingarmunur. Að fara til
grasa virtist mér frekar vera notað um eins dags grasaferð, en
hitt orðalagið, að fara á grasafjall hafi merkt útilegu við
grasatínslu, eða með öðrum orðum, þegar legið var við í tjaldi í
nokkurra sólarhringa útivist. Orðið grasaveður var algengt enda
mikið notað. Það var gerður skýr munur á því hvort það var gott
grasaveður eða ekki gott. Það var kallað gott grasaveður þegar
grösin voru rök eftir rigningu eða náttfall, og reyndar þótti
allra best grasaveður þegar dögg var á jörð, því þá var líka
stillt veður. Bleyta var góð vegna þess að þá breiddu grösin út
blöðin og sáust því mikið betur en ef þau voru þurr, og þá voru
þau líka mjúk viðkomu, en í þurrki voru þau hörð og særðu fljótt
fingur grasafólksins.

p4
Stórrigning var að sjálfsögðu slæmt grasaveður og varð þá að gera
annaðhvort að hafast við inni í tjaldi eða að vera gegndrepa við
grasatínsluna, því ekki var þá um vatnsheldan fatnað að ræða.
Sterkt sólskin eða stormur var líka talið slæmt grasaveður, þó
það væri "gott veður" í venjulegum skilningi, því eins og áður
segir voru grösin þá hörð, auk þess sem þau sáust fremur illa.
Fararbúnaður.
Ég mun ekki gera tilraun til að lýsa farar- eða viðlegubúnaði
fólks sem fór á grasafjall (eða í grasaheiði, eins og það var
stundum kallað), því til þess skortir mig þekkingu eða frásagnir
umfram það er lesa má í bókum. Það litla sem ég man eftir
grasaferðum er að á árabilinu 1908-1914, fór amma mín, þá rúmlega
sjötug, flest árin í eins dags grasaferðir upp á Vaðlaheiðina.
Hún tíndi grösin í strigapoka eins og þeir voru þá undan 50 kg af
rúgmjöli. Þessar ferðir voru farnar að degi til og í þurru
veðri, svo eftirtekja var ekki sérlega mikil, eða ekki fullur
pokinn.
Grasaferð.
Venjulegasti tími til grasaferða var á milli voranna og
túnasláttar, eða rétt fyrir túnaslátt. Þó kom fyrir að eins dags
ferðir voru farnar á öðrum tímum. Eins og áður segir man ég ekki
eftir útileguferðum á grasafjall, en Sigríður Ísleifsdóttir, amma
mín,

p5
sagði okkur systkinunum frá ferðum er hún fór á grasafjall í
austurhluta Suður-Þingeyjarsýslu, en um árabil átti hún þá heima
í Reykjadal, S-Þing. Ég var svo ungur þegar hún sagði okkur
þessar sögur að þær festust mér lítt í minni, en þó virtist mér
einhver ævintýrablær vera yfir þeim. Þarna var líka í hóp ungt
fólk frá fleiri eða færri bæjum. Það fólk sem fór í þessar
ferðir var einu nafni nefnt grasafólk. Svo sem áður segir voru
grösin aðallega tínd á nóttunni, en þá var í góðu veðri dásamleg
fegurð á þingeysku heiðunum.
Að tína grös.
Fólk mun yfirleitt hafa verið hálfbogið við grasatínsluna. Í
þurru veðri, á daginn, var þó hægt að krjúpa við að tína án þess
það drægi úr afköstum, einkum þar sem gott grasaland var.
Þurrkun, geymsla, hreinsun.
Grösin voru breidd til þerris úti þegar þurrkur var, þá munu þau
hafa verið hreinsuð að nokkru leyti. Fullhreinsuð voru þau svo
þegar átti að fara að nota þau. Grösin voru geymd í pokum á
þurrum og góðum stað, t.d. á skemmulofti.
Grasajárn, grasabretti.
Grösin voru söxuð með áhaldi sem nefnt var grasajárn. Sums
staðar á sérstöku bretti, annarsstaðar á eldhúsbekk eða öðru tré.

p6
Fleiri en ein gerð var til af grasajárnum, en ekki þekkti ég þær
svo vel að ég treysti mér til að lýsa þeim. Ósöxuð voru
fjallagrös notuð í grasamjólk, einnig sums staðar í grauta og
slátur. Ekki vissi ég til að fjallagrös væru möluð í kornmyllu.
Fjallagrös til matar.
Ekki veit ég hvaða mjöl var algengast að nota með fjallagrösum í
grasagraut. En oft heyrði ég eldra fólk tala um hvað grasagautur
hefði verið góður og saðsamur matur. Í slátur voru grösin oftar
en hitt söxuð ofg líklega einnig í brauð (pottbrauð). Grasamjólk
var algeng fram yfir 1910. Grösin soðin lengi í mjólkinni.
Þótti mjög góður matur. Grasavatn eða grasate, eins og það var
oftast kallað, var líka mikið notað víða, bæði í kaffisstað og
svo til lækninga.
Fjallagrös til lækninga.
Grasate þótti mjög gott við kvefi, hæsi og hálsbólgu. Þá var það
haft sterkt. Grösin voru soðin í vatninu nokkra stund, síðan
voru þau síuð frá. Sumir létu kandíssykur út í, en stundum var
kandísmoli borinn með teinu. Ekki þekkti ég að fjallagrös væru
notuð til lækninga á skepnum.

p7
Nú munu fjallagrös ekkert, eða sama og ekkert, vera notuð á
Svalbarðsströnd. En spurningunni um hvort fjallagrös séu enn í
dag notuð til lækninga einhversstaðar þar sem ég þekki til, vil
ég svara játandi. Á Heilsuhæli Náttúrulækningafélags Íslands í
Hveragerði, þar sem ég hefi nokkrum sinnum dvalið til lækninga,
eru fjallagrös töluvert notuð til matargerðar. Venjulega er
grasamjólk a.m.k. einu sinni í viku fyrir alla dvalargesti (þ.e.
sjúklinga), og þar að auki sérstaklega samkvæmt tilvísun frá
lækni hælisins, handa sjúklingum með magasár eða aðra
meltingarfærasjúkdóma. Sá skammtur er gefinn að kvöldi. Og ég
má fullyrða að slíkt hefur gefið góða raun. Til viðbótar get ég
sagt að á heimili mínu hér á Selfossi, notum við hjónin
fjallagrösin í sama skyni. Því segi ég að endingu: Það er
sannfæring mín að fjallagrösin séu holl og góð fæða og hafi
lækningamátt.