8 Fráfærur I
Nr. 510
p1
Stekkur var kallað
innrekstrarréttin, kofinn fyrir lömbin og næsta um- hverfi. Sumsstaðar
var kofinn við réttarvegg, annarsstaðar nokkuð fjær. Þar sem stekkjarkofinn
var við vegg réttar, voru lömbin rétt yfir vegginn af einum manni, annar
tók við og lét í kofann, en sá þriðji var þar í dyrum og tók á móti og
passaði dyr. Þar sem stekkjarkofinn var lengra frá voru lömbin borin í
fanginu. Sumir báru 2-3 í einu, aðrir eitt.
p2
Afstaða stekkjar
til bæjar var á alla vegu. Engin ákveðin vegalengd, en víðast þó stutt
til stekkjar frá bæ. Sbr. máltækið "Þetta er ekki nema stekkjarvegur".
Þegar talað var um stuttan spöl. Stekkur var innrekstrar- rétt og kofi,
sem víðast var notað sem fjárhús. Sumsstaðar var tún ræktað um stekk, og
var þá kallað stekkatún. Það er lifir ennþá í örnefnum í dag. Lambakró
eða lambakofi nefndist lambakró. Réttin, lambakróin og næsta umhverfi var
allt kallað stekkur. Víðast var lambakróin notuð sem fjárhús á vetrum.
Uppgersla lambakróar var eins og önnur venjuleg fjárhús þess tíma, sperrur,
raftur og hella. Kvíar: Fastakvíar var löng rétt. Ekki víðari
en það, að gott gangrúm væri fyrir mjaltakonur milli rassa ánna þegar þær
höfðu raðað sér að veggjum. Kvíar þessar voru byggðar úr torfi og grjóti
eins og allar byggingar á þeim tíma.
p3
Fastakvíum var haldið
við á sama stað ár eftir ár. Kvíar voru ævinlega stuttan spöl frá bæ. Kvíagata
var nefnt oft milli bæjar og kvía, þar sem gengið var. Fastakvíar voru
hreinsaðar eftir þörfum, mokaðar. En lausakvíar dregnar til, áður en þær
skemmdu svörð. Taðið notað til áburðar. Ekki grindagólf í kvíum. Tvennar
kvíar voru á tvíbýlisjörðum. Þær stóðu aldrei saman. Kvíaból var ýmist
stórt eða lítið svæði umhverfis kvíar. Það var talað um að fara á kvíarnar,
því ærnar voru komnar á bólið. Í færikvíar var notaður venjulegur
1 þuml. borðviður, 4 þuml. breiðir rimlar 3-5 ál. á lengd. Grindurnar bundnar
saman á endunum með snæri eða kaðli. Færikvíar héldu lengst velli. Tún
voru ræktuð upp með færikvíum.
p4
Ekki var grindatað
notað til eldsneytis. Nátthagar: Sumsstaðar voru girðingar
til að bæla kvífé í á nóttum. Var kallað nátthagi. Þetta voru nokkurra
dagslátta, afgirt þurrlendissvæði, gerðar úr hnaus og torfi. Stekktíð
byrjaði seint í júní og stóð ca. hálfan mánuð. Stekktíð var ekki kölluð
neitt annað. Yngstu fráfærulömbin máttu ekki vera yngri en 2-3 vikna gömul.
Stekkjarvinna nefndist að stía. Lambféð var rekið á stekkinn kl. 6-7 að
kveldi, eftir því hvort rúning fór fram líka. Þegar búið var að láta lömbin
í stekkjarkofann, var ánum hleypt út og í kringum stekkinn voru þær alla
nóttina, ýmist jarmandi eða bítandi. Ærnar voru reknar til mjalta kl. 4-5
að morgni.
p5
Venjulega var mjólkað
annað júgrið. Stekkjarmjaltir voru nefndar að mjólka frá. Aldrei heyrði
ég talað um það að stekkjarmjólk væri kostminni en önnur mjólk. Hún var
notuð til matar eins og önnur venjuleg sauðamjólk, til smjörs og skyrgerðar.
Aðeins var staðið yfir stekkjarfé meðan ærnar voru að finna lömbin.
Sauðarefni voru gelt við réttarvegg. Skorið neðan af pungnum og eistun
svo dregin úr. Lambinu hélt duglegur maður upp í loft á hné sér á meðan.
Síðan tók geldingarmaður við lambinu og lét það stíga fyrst í framfætur
og hélt því á lofti að aftan um augnablik. Þá átti geldingin að heppnast.
Mjög fáir mörkuðu lömb í kari, flestir á stekk. Bóndinn markaði sjálfur
lömb sín undantekningarlítið. Sjaldan notaði hann vasahníf sinn til þess.
Hnífinn lét hann aldrei úr hendi sér meðan hann markaði, því 1 eða 2 báru
lömbin að og 1 hélt lambinu meðan markað var. En þegar bóndinn gelti, þá
brá hann hnífnum í munn sér á meðan hann dró úr lambinu. Þegar markað var
var safnað ákveðnum sneplum úr eyra lambsins til að vita um tölu markaðra
lamba. Gróf mörk voru kölluð soramörk. Blæðingar voru látnar afskipta-
lausar.
p6
Bandspotti var oft
dregin í eyru lamba, sem krakkar áttu, svo þau þekktust að hausti. Það
var oft gert að gefa smalanum og börnum stekkjarlamb. Fráfærur
byrjuðu eftir stekktíð um eða eftir byrjun júlí, og voru fráfærur miðaðar
við þann tíma, að þeim væri lokið áður en byrjað væri á slætti. Fráfærum
og fjallarekstri var jafnan lokið áður en byrjað varð að slá. Þegar lömbin
voru færð frá voru þau 7 vikna niður í 3 vikna gömul. Væru þau yngri héldu
þau ekki eðlilegum vexti. Síðborið lamb, sem ekki varð fært frá nefndist
síðgotungur. Sumrungur það lamb sem fæddist á slættinum. Lömb, sem týndu
mæðrum sínum nefndust undanflæmingar, graskútar. Öfugsnáði var lamb, sem
ekki þroskaði fullan ullarvöxt.
p7
Þegar lömbin voru
skilin frá mæðrum sínum voru þau tekin í stekkjar- réttinni og byrgð inni
í húsi. Síðan voru ærnar reknar til bæjar, og síðan farið með þær í haga
og setið yfir þeim þar til kvölds. En lömbin hlupu um stekkinn þann daginn
afskiptalaus. Þeim var hleypt úr húsi þegar öruggt var að það gæti ekki
jarmað sig saman. Sumir notuðu lambahöft um fráfærur, fyrst í stað. Einkum
ef þau lömbin voru ekki rekin langt á fjöll. Lambahöft voru úr samansnúinni
ull. Var gerð hæfilega stór lykkja úr ullarvendli. Síðan var lykkjunni
smeygt á annan fót, snúið svo á lykkjuna þangað til að ekki var meira eftir
af henni en að hægt væri að smeygja síðari fæti í hana. "Að láta lömb
hlaupa um stekk" er sagt þegar fært er frá og lömbin fá að hlaupa
um stekkin sjálfráð fyrsta dag fráfærna. Lömb týndust aldrei frá stekk
fyrsta dag fráfærna. Aldrei var kallað að ær hlypu um stekk, enda dvöldu
þær skamma stund þar þótt þær ættu þess kost, en þá var líka búið að fjarlægja
lömbin. Fráfærulamb var nefnt graslamb eða fráfærulamb. Menn sögðu heldur
fráfærulamb. Ekki voru dæmi þess, að fráfærulömb væru byrgð í húsi fyrstu
dagana eftir fráfærur. Stundum voru lömbin rekin í hafti af stað í sumarhagann.
Ekki þekkti ég að fráfæru- lömb væru flutt í kláfum. Að reka lömb "ekki
kvik" í sumarhaga hefi ég aldrei heyrt um, en með óðajarmi.
p8
Að róa lömb var talað
um að þau yrðu afjarma. "Eins og jarmur á stekk" var notað um
mikinn klið og hávaða, og einnig orðið stekkjarjarmur. Lýsi var aldrei
borið í lömb, nema þau væru með álfabruna. En sósa var borin í bak og klof.
Var það varnarlyf við óþrifum og fékkst í Lefollisverslun á Eyrarbakka.
Lömb voru stundum setin, sem kallað var áður en þau voru rekin í sumarhaga.
Það er, það var setið yfir þeim á daginn, en byrgð inni á nóttunni. Var
verið með þau þar sem ekki heyrðist jarmurinn. Þekki engin örnefni um þessháttar.
Það voru undantekningarlítið aðeins notaðir afréttir til sumargöngu fyrir
fráfærulömb. Gíslholtsfjall í Holtum mun þá hafa komið til greina í þessu
sambandi. Ekki var keypt sumarganga fyrir fé, en keypt var haustganga.
Gjaldið var samkomulagsatriði, þar sem ég þekkti til. Lömb, sem ekki þóttu
fráfærufær á venjulegum tíma voru reidd undan, sem kallað var. Reidd í
næstu bæjar landareign, og þá var bundið fyrir augun á þeim.
p9
Lömb, sem sóttu hvað
eftir annað saman við kvífé nefndust suguormar. Þau voru látin í friði
nema í kvíunum þegar mjólkað var, þá var þeim hent út fyrir vegg. Þekkti
ekki lambakefli. Hjásetan: Fyrst var setið yfir í nokkra daga, síðan
voru ærnar látnar sjálfráðar í haga, en smalað kvelds og morgna. Hjáseta
var það kallað að passa ær í haga. Það var einkum starf barna og unglinga,
og vinnukonu líka.
p10
Ekki var föst venja
um sumarkaup smalans. Smalinn mátti fá eina ærnyt, ef hann vildi, og var
hún þá mjólkuð í fötulöggina og saup smalinn hana svo af fötubarminum.
Þekkti ekkert um frídag smala. Smalinn hafði engan sérstakan hest til smalamennsku,
nema ef hann var ónýtur á hesti, þá einhvern þægan hest. Smalaspor er utanfótar
á framfæti hestsins ofan við hnélið. Oftast hafði smalinn sama beislið,
gert úr mjóum kaðli, og var þá nefnt smalabeisli. Stundum hafði smalinn
smáþófa og ístöð á baki hestsins, einkum ef hann var mjög grunnur
á hrygg, sárhryggjaður. Nestismalur kom ekki til greina nema í hjásetu.
Stafur smalans nefndist smalaprik, oftast hálft brotið hrífuskaft.
p11
Ekki hafði smalinn
aukastörf með hjásetunni. Sér til skemmtunar í tómstundum byggði hann sér
smákofa, las bækur, talaði við hundinn omfl. Þar sem hjásetur voru heyrði
ég talað um smalaskýli, sem smalinn hafði til að skýla sér í. Smalarakkinn
fékk aldrei aukamjólk nema um sauðburð, ef ær offæddu, þá mjólkaði smalinn
í skóinn sinn og gaf rakkanum. Ekki var hundsbolli við kvíarnar. Setið
var yfir kvífénu fyrstu daga meðan ærnar voru að spekjast. Sumsstaðar voru
ærnar byrgðar um lágnættið framan af sumri.
p12
Væru ærnar í nátthaga
voru þær þar til mjalta kl. 8-9 að morgni, en ef þær voru í kvíum, þá var
þeim hleypt í haga 2-3 klst. fyrir mjaltir. Ánum var smalað til mjalta
kl. 6-9 að morgni, en kl. 6-8 að morgni. Smalinn fór eftir eyktarmörkum
með heimrekstur eða voð, þar sem hjáseta var. Annars var vanalega farið
á stað að smala kl. 6 kvelds og morgna. Smalinn var jafnan látinn fara
snemma að sofa á kveldin. Svaf í baðstofu eins og annað fólk. Kvífé var
laðað að kvíum með kalli. Kvíar voru aldrei saman, þó tvíbýli væri á jörð.
Ærnar gengu hvorar á sérsvæði í landareigninni. Það er gamalt orðtak, að
sér eigni smalamaður féð, þó enga eigi hann kindina.
p13
Kvífé var skrúðbundið,
tjargað á vanga, enni eða malir til auðkenn- ingar. Hálsbönd voru
aldrei notuð, enda gátu þau verið hættuleg. Það kom fyrir að mjög styggar
ær voru hábundnar. Bandið var snærisspotti, enda ekki haft nema á meðan
í rétt var rekið. Bundið var fyrir ofan hné. Spakt fé nefndist kvíaspakt,
stygg kind fála eða gála. Kindur, sem sóttu í tún nefndust meinári, túnári.
Bjöllur voru notaðar mest til gamans. Íslenskir koparsmiðir steyptu sauðarbjöllur.
Sauðir sem bjöllu báru urðu sjaldan væri. Bjallan virtist há þeim.
Júgurbólga var kölluð undirflog. Við því þótti best fernisolía og
græn- sápa.
p14
Undirflog hafði ekki
annað nafn. Reynt var að lækna undirflog með grænsápu, fernisoliu, hverfissteinsleðju
omfl. sull. Aðrir kvillar voru kvíahelti og kvíahósti. Mjaltir:
Mjólkað var í venjulegar mjólkurfötur úr tré, og mjólkin borin heim í þeim.
Aðeins nefndar mjólkurfötur. Mjaltaföt voru kastpils, þau voru gerð úr
mjölpokum. Kvíahosur voru notaðar, stórir sokkaframleistar, smokkað yfir
skó. Mjaltakonan stóð hálfbogin við að mjólka. Vinstri hönd brugðið undir
júgrið og haldið þannig og svo mjólkað við hnúa þumalfingurs og vísifingurs
hægri handar. Tvímjólkað var í mál framan af sumri, fyrir- mjölt og seinnimjölt.
p15
Sett var merki á
hverja á að loknum mjöltum. Fingri brugðið í froðu og slett á malir, til
að vita hvað var búið að mjólka. Ef gengið var nærri ám við mjaltir var
það nefnt að blóðnaga, tuttla. Fyrstu kvíamjaltir voru nefndar gleypumál.
Engin sérstök meðferð með þá mjólk. Ekki voru ær vinnu- hjúa eða barna
mjólkaðar sér. Allt í sama sjóinn, engin séreign. Er mjög dró úr nyt hjá
kvífé sökum veðurs var það nefnt, mjólkin, nytin, dropinn dettur úr þeim.
Fastamjöltum var hætt upp úr réttum. Síðar einungis á mánudögum almennan
smaladag. Millirekstardag milli bæja.
p17
Þjóðtrú: Því var
trúað, að eyrnamörk væru misjafnlega lánsöm. Um fjárheill var óvíst, þótt
nýtt mark væri tekið upp. Það hefi ég aldrei heyrt, að lamb fæddist með
marki. Ekki voru hrútlömb gelt með aðfalli. Það þótti vissara
að hlaða kvía- kampa og réttir með aðfalli. Þá átti að rekast betur inn
í þær. Að strá salti í kringum kvíastæði var besta ráðið til
að spekja kvífé, og var raunverulegt. Stundum var salt látið í eyru strokufénaðar.
Best var þó brennivín. Ekki var settur froðukross eftir mjaltir. Ekki signt
yfir ær. Ekki sérstök bælingaþula, en úr eða frá kvíum mátti aldrei reka
féð hratt.
p18
Útbrot á nösum sauðfár
nefndist álfabruni. Undirflog útskýrði þjóðtrúin þannig, að fugl hefði
flogið undir ána. Sauðfé í draumi boðaði snjó.