8 Fráfærur I

Nr. 626

p1
Stekkur: Stekkir þeir, er ég sá og man eftir voru eins gerðir og venjuleg fjárhús með grjótveggjum og torfþaki. Við aðra hlið voru kvíar = rétt, sem tók allar lambær heimilisins. Göng fyrr lömbin í stekkinn, voru í gegnum hliðarvegg hans úr kvíunum nálægt stafni. Voru hub. hnéhá og rúmt fet á breidd. Voru lömbin borin að þeim eða rekin og látin renna í gegn inn í húsið. Húsin, stekkirnir voru höfð fyrir fé á vetrum og voru höfð tvístæð með garða eða einstæð með jötu við hliðarvegg.

p2
Ekki var vegalengd fastákveðin. Mun hafa farið eftir staðháttum. Þurfti að vera svo langt frá heimatúni, að hægt væri að verja það fyrir ánum á nóttunni. T.d. hálfan km. Stekkurinn var aðeins notaður um stekkjatímann og að vetrinum. Stundum var tún ræktað umhverfis stekkinn. Stundum girt með torfgarði eða grjótgarði, kallað stekkatún. Lifir enn í örnefnum. Nöfnin stekkjarkró, stekkur, lambakró, lambabyrgi voru notuð um lambakró jöfnum höndum. Króin, húsið var nefnt stekkur. Réttin kvíar. Annars var húsið kvíærnar og túnbletturinn eða næsta umhverfi nefnt stekkatún. Hús með sama byggingarlagi og venjuleg fjárhús. Dyrastafir úr tré og hurð lögð utan á dyrastafi. Fest með trélokum, sem stungið var í kengi í dyrastöfunum. Kallaðar klúrur. Kvíar: Fastakvíar hefi ég ekki séð nema niðurfallnar og niðurlagðar. Þegar ég man fyrst voru notaðar færikvíar, trégrindur, sem reistar voru upp og bundnar saman á endum, þannig að smeygur úr vír var settur um efri enda okanna en neðri endar voru oddmyndaðir og stungið í jörð. Menjar föstu, hlöðnu kvíanna má sjá, en þó óvíða hér. Þær hafa verið hafðar mjóar og langar. Breiddin virðist hafa verið 1 faðmur eða þar um bil. Þar sem þær hafa verið úr grjóti eru minjar þeirra nokkuð glöggar enn. En hlaðnar úr kökkum eru jafnaðar við jörð.

p3
Tel það líklegt að fastakvíum væri haldið við á sama stað ár eftir ár, en veit ekki með vissu, því þær voru niðurlagðar fyrir mitt minni. Ég man ekki að ég heyrði vegalengd miðaða við kvíagötu en stekkjarleið hub 1/2 km. vegalengd. Hér í Hólum sjást gömlu kvíarnar greinilega. Þær eru 400-500 m. frá bænum, við klett sem heitir Stöðlahraun. Ég held að kvíabólið hafi verið umhverfi kvíanna, og til þess bendir staka: Kvölda tekur sest er sól - sveimar þoka um dalinn - komið er á kvíaból - kýrnar féð og smalinn. Orðið kvíaból var þekkt hér, en sjaldan notað. Vanalega var sagt: Ærnar eru komnar að kvíunum eða í kvíarnar. Færikvíarnar voru jafnframt nefndat grindur. Ærnar eru komnar í grindurnar. Mjaltakonur töluðu um kvíafötin sín, kvíapilsið osfrv. Stærð færikvía var miðuð við fjöld kvíaánna á hverjum bæ. Í þeim voru 4-7 trégrindur. Ekki voru þær með fast ákveðinni lengd, en oftast munu þær hafa verið 2-3 m. hver. Voru þannig settar upp að kvíarnar urðu kringlóttar, nema þegar þær voru 4, þá mynduðu þær ferhyrning, sem tók aðeins innan við 20 ær. Það voru aðeins smábýli, sem ekki höfðu fleiri ær í kvíum, en þau voru nokkuð mörg. Stóru heimilin höfðu 80-120 ær í kvíum. Efni grindanna var 2 okar, 2 1/2-3 þumlunga á kant og 3 rimar, 10-12 cm. breiðar, 2-3 cm. þykkar. Spor voru tekin gegnum okana, sem endar rimanna voru felldir í og trénaglar settir í gegn. Stundum voru þær stallaðar í aðra hlið okans og negldar með járnnöglum. Á aðra hlið um miðju, voru negldir 2 grannir rimlar, endar þeirra komu saman að ofan, en hölluðust svo hvort frá öðrum, mynduðu. Þeir styrktu grindina mikið. Höggnir voru oddar á neðri enda okanna, sem stungið var í jörð, en að ofan var settur á þá vírsmeygur, eða smeygur úr kaðli. Færikvíarnar útrýmdu þeim hlöðnu hér í sveit, en ekki veit ég með vissu hvenær það var. Munu hafa fljótt séð kosti þeirra fram yfir þær hlöðnu, sérstaklega að þær voru hreinlegri og þeim fylgdi áburður, sem alltaf var af skornum skammti, vegna þess að mikið af honum varð að hafa til eldsneytis.

p4
Grindatað var ekki notað til eldsneytis. Nátthagar: Þeir þekktust ekki hér í sveit, fyrr en um og eftir aldamótin síðustu, en þá voru þeir byggðir hér á flestum bæjum. Þeir voru miðaðir við fjölda kvíánna eins og kvíarnar. Þótti hæfilegt að hafa eina dagsláttu fyrir 100-120 ær. Torfgarðar (úr sniddu) voru hlaðnir í kring, tvíhlaðnir utan og innangarðs, hæðin miðuð við að garðurinn tæki undir hönd á meðalmanni. Innangarðshleðslan lóðrétt. Ef nátthagi var byggður í mýrlendi eða þar sem grasrót var seig, var garðurinn byggður einhlaðinn þannig að skurður var gerður innan við garðinn. Hann hlaðinn lóðrétt upp frá ytri bakka skurðsins, nálægt mittishæð og það sem mokað var upp úr skurðinum sett utan við og gekk í sjálft sig niður. Skurðirnir voru góð vörn þess, að fé réðist á garðana að innan. Gaddavír fór að flytjast hingað um sama leyti og nátthagarnir voru byggðir, svo menn gátu fengið hann til þess að setja eitt stag á innbrún garðanna. Stekktíð: Það var misjafnt hvenær stekktíð byrjaði að jafnaði, sumir byrjuðu að stía fyrr lok sauðburðar, en ekki þótti gerlegt að stía lömbum fyrr en þriggja nátta. Aðrir slepptu ánum til fjalla, þeir sem bjuggu við fjöll, og smöluðu þeim svo hálfum mánuði til þrem vikum fyrir fráfærur, sem oftast munu hafa verið í 9. viku sumars. Hún var kölluð stekkatími. Ekki var fært frá öllum mylkum ám, er til náðist. Ær sem voru óþægar sóttu mjög til fjalla voru látnar ganga með. Ganga með dilk, dilkær. Stekkjarvinna nefndist að stía. Lambféð var rekið á stekkinn að kvöldi hub. einni stundu fyrir náttmál, um kl. 8. Þegar stíað var, var athugað hvort ull hefði ekki losnað á ánum, og ef svo var, var hnýtt á þeim, því sjálfsagt var talið að áríðandi að halda ullinni á þeim fram yfir fráfærur, helst eina viku, svo þær væru orðnar sem best fylldar, þegar yrði að alrýja þær, því ekki mátti draga það lengi, vegna þess að ullin þurfti að þvo og þurrka áður en farið var með hana í kaupstaðinn, en kaupstaðarferðin þurfti að komast af fyrir slátt, sem byrja varð svo fljótt sem grasspretta leyfði. Helst ekki seinna en um miðjan júlí. Ef rigning kom eftir fráfærurnar, þegar nýbúið var að rýja ærnar, geltust þær svo að marga daga þurfti til að jafna það. Ef einhverjar ær voru sem lítil fylling var komin á um fráfærur, voru þær rúnar í hálft reifi, svo viðbrigðin yrði minni, en við að missa það allt í einu. Ærnar voru reknar inn til mjalta að morgni kl. 5-6 eftir réttri sólarklukku. Þá þekktist ekki sumartími sá er nú gildir.

p5
Mjólkað var aðeins á öðrum spenanum. Tvílembdar ær voru ekki mjólkaðar. Stekkjarmjaltir voru nefndar að mjólka frá. Stekkjarmjólk var notuð sem önnur mjólk, til smjör- skyr og ostagerðar. Þegar setið var yfir stekkjarfé gengu nokkrir menn oft unglingar með fullorðum kringum hópinn og slepptu ekki framhjá nema þeim ám, sem höfðu lömbin með sér. Var það kallað að þær hefðu lembað sig. Sauðarefni voru gelt á stekknum. Eistun voru dregin úr þeim. Lömbin voru mörkuð á stekknum. Ekki voru lömb mörkuð í kari. Bóndinn markaði lömbin eða annar laghentur maður. þar sem mörg lömb voru mörkuðu tveir. Aðrir báru til þerira lömbin og héldu á þeim meðan þau voru mörkuð. Til þess voru notaðir vasahnífar. Engan vissi ég hafa þá milli tannanna og engan vissi ég setja merki á tré við hvert lamb. Gróf mörk eins og t.d. hausarskorið, geirstýft ofl. því líkt, kölluðust og kallast enn særingamörk, en soramark, þegar illa eða ógreinlega er markað. Hef aldrei séð eða heyrt um það getið að mold væri borin á eyrnamar, þó mikið blæddi. Það var látið afskiptalaust. Þegar aðfengin kind var uppmörkuð við eigendaskipti, var kallað að sett væri á hana undanfæringarmark.

p6
Það var ekki oft að lömb voru skrúðadregin í eyrun, en kom þó fyrir. Ég heyrði ekki orðið að skrúðadraga fyrr en ég var kominn á fullorðinsár. Hygg ég að það hafi ekki verið algengt hér. Ég man að það var stöku sinnum gert að merkja hagalömb með því að stinga með nál gegnum eyrað og draga ullarband í gegn og flétta það og hnýta fyrir endann. Það var til þess að þekkja undan hvaða á það var. Aðallega þegar um uppáhaldsær var að ræða, en uppáhaldsær voru kallaðar þær ær, sem voru að einhverju leyti frábrugðn- ar fénu. t.d. fallegar, hraustar, frárækar (forystukindur) Ég merkti oft hagalömb með því að lagða þau, hnýta lítinn lokk af svörtu eða mórauðu togi í tog á hvítu lambinu, skrifaði svo í vasabók var hvert lamb var lagðað og nafn móðurinnar við. T.d. á malir, síðu, hægri eða vinstri osfrv. Það var að vísu ekki hægt að merkja mörg lömb á þennan hátt, en á þeim árum var ekki skeytt um að þekkja ætt allra sauðkindanna. Það var til að gefa börnum stekklamb, en ekki var það algengt árlega. Fráfærur: Orðið fráfærur virtist mér eiga aðeins við daginn, sem fært var frá, fráfærnadaginn. Þó man ég að ég heyrði menn segja fyrsta og annan fráfærnadaginn. Lömbin voru minnst þriggja vikna, þegar þau voru færð frá. Síðborið lamb, sem ekki var fært frá nefndist síðgotlingur, síðborningur algengara. Sumrungur aðeins notað um kálfa, sem fæðast á sumrinu og er svo enn. Lömb, sem týndu mæðrum sínum nefndust frávillingar, graslamb, kreista var til, afturkreistingur. Ég heyrði orðið öfugsnáði, en það var haft um þau lömb, sem ullin hafði lsonað á og komið á ný. Þegar hún var hálfvaxin voru þau vanalega útlitsljót enda alltaf rýr. Var kallað að þau væru þá í öfugsnoði.

p7
Ég þekki enga aðra aðferð að skilja lömb frá mæðrum sínum, en þá, að kvöldið fyrir fráfærnadaginn gekk allt sinn vanagang. Ærnar voru reknar í stekkjarkvíarnar næsta morgun, heldur fyrr en vanalega, því nú þurfti að þurrmjólka þær. Að því loknu var þeim hleypt út úr kvíunum, og þær reknar svo langt að lömbin gátu ekki heyrt til þeirra. Mátti það varla minna vera en 2-3 km. vegalengd, líka með tilliti til þess, að gefa varð þeim gott svigrúm til beitar. Þótti ógerningur að sparhalda þeim. Lömbunum var svo hleypt úr, þegar öruggt var að ærnar væru komnar svo langt burtu að þær heyrðu ekki til þeirra. Voru þau svo látin hlaupa um stekk fram undir kvöld, en þá var farið með þau til fjalla. Ef veður- útlit var tvísýnt, rigningarlegt t.d., svo ekki þótti álitlegt að leggja á stað með þau undir nóttina, voru þau rekin í fjárhús, sem voru all fjarri stekknum og geymd þar til næsta dags. Þegar búið var að mjólka ærnar, sem nú var gert í færikvíunum voru þær reknar á stekkatúnið og látnar hlaupa þar um stekk næstu nótt. Varla þurfti þá annað eftirlit með þeim en verja heimatúnið, því þær héldu stekkinn fyrstu nóttina eftir að þær misstu lömbin. Mjólkin var alltaf mest í ánum morguninn sem fært var frá, enda voru þær þá mjólkaðar 2 mjaltir, en áður aðeins annar speni, þó ekki þurrmjólkaðar. Þetta mál var kallað fíflamálið. Fráfærnadagurinn var alla jafna tyllidagur í fremstu röð, en ofsagt er að telja hann til hátíða, því unnið var frá morgni til kvölds, og svo tók lambareksturinn alla nóttina fyrir þeim sem til fjallanna fóru með lömbin. En hátíðamatur var hafður á borðum, eftir því sem föng voru til. Hangikjöt, rúsínugrautur ofl. Pönnukökur, kleinur og jólabrauð með kaffinu og jafnvel fleira góðgæti, ef til var. Börnin hlökkuðu til fráfærnadagsins eins og hátíðar, aðallega að komast í yfirsetuna með smalanum, sem varð að era fullorðinn maður fyrstu dagana meðan óður var á ánum. Þar sem margar ær voru, sem fært var frá veitti ekki af að hann hefði 2 unglinga til aðstoðar. Þau höfðu öll hesta og jók það mjög ánægjuna. Þau börn, sem heima voru höfðu nóg að gera að snúast við lömbin, því þó kallað væri að þau hlypu um stekk, þá hlupu þau stundum lengra en góðu hófi gengdi og urðu því að vera undir stöðugu eftirliti. Aldrei séð lambahöft, og ekki heyrt þeirra getið. Fráfærnalömb gengu undir nafninu hagalamb. Graslamb er þekkt hér. Hagfærlingur hef ég ekki heyrt. Fjallalamb er lamb sem hefur gengið í fjöllum. Fráfærnalamb aðeins um fráfærur. Eins og getið er hér á undan gat komið fyrir að yrði að byrja lömb eina nótt eftir fráfærur, en þá var þeim ekkert gefið. Lömbin voru ekki rekin í hafti í sumarhagann.

p8
Veit ekki til að neitt væri gert til þess að róa lömb. Skilnaðarjarmur nefndist óður. Þekki ekki lýsisspón í hrygg á fráfærulömbum. En smyrsl til að drepa lús voru búin til úr munntóbaki, tólg og lýsi. Þau voru borin á fráfærnalömbin. Tóbakið var skorið með tóbaksjárni og saxað eins og neftóbak. Soðið í tólg og lýsi. Tóbakssósan svo kölluð, var þannig borin í lömbin að helst þyrftu 2 að vinna að því. Hélt þá annar lambinu, sat og hafði það á hnjánum, en hinn bar sósuna eða smyrslin í lömbin þannig, að hann fletti sundur ullinni með annarri hendi, en tók úr smyrslakrukkunni dálítið á fingurgóm, sem hann klessti í hársrótina, á 2-3 stöðum á hvorri síðu, eftir því hve lúsugt lambið var og ef mikil lús var á því, þá var borið á kviðinn líka. Þá voru baðlyf ekki komin til sögunnar og því var þetta notað og gafst furðu vel. 2-3 dögum eftir að sósan var borin í ullina voru hrúgur af dauðri lús í kringum smyrslablettinn. Ekki voru ákveðnir staðir, öðrum fremur, valdir til sumargöngu, að öðru leyti en því, að til þess var það fjalllendi valið, er álitið var best haglendi fyrir þau. Jafnframt þurfti það að vera hæfilega langt frá heimahögunum, svo lömbin hlypu ekki undir ærnar. Ég veit ekki til að haglendi fyrir lömbin væri selt hér, enda munu flestar jarðir hafa átt einhver ítök í fjalllendi. Ekki voru lömbin setin fyrstu dagana í sumar- haganum. Þeir sem ráku þau fóru strax heim. Lömb, sem leituðu heim úr sumarhaga voru flutt til fjalla á ókunna staði eða komið fyrir í eyjum.

p9
Lömb, sem sóttu hvað eftir annað saman við kvífé nefndust sugulömb, ef þau komust á að sjúga ærnar. Að lömb væru kefld kannast ég ekki við. Veit ekki til að haustlömb væru sett í haft, er þau komu af fjalli. Hjásetan: Starfið við að halda kvífé á haga nefndist yfirseta, að sitja yfir ánum. Á stærri heimilum, þar sem fært var frá mörgum ám 100-120, mun oftast fullorðinn maður hafa setið yfir ánum frá fráfærum til sláttar, en eftir það höfðu unglingar það að mestu leyti.

p10
Veit ekki til að smalinn hefði nein sérréttindi í sambandi við mat. Kannast ekki við frídag smalans. Orðið smalareið er langt frá því að hafa verið algengt hér, og fyrst þegar ég heyrði það, þá stálpaður, minnir mig að ég heyra V. Skaftfelling segja það. Ekki var smalanumm ætlaður ákveðinn hestur til reiðar. Hann mátti taka hvern sem var af hestum heimilisins, sem voru tamdir og nothæfir. Lægðin ofan við hnélið á hestum var almennt nefnd smalafar. Ef smalinn var fullorðinn maður, hafði hann sinn eiginn hnakk og beisli, því fáir voru þeir fullorðnir, sem ekki áttu reiðfæri. Unglingar riðu oftast á gæruskinni. Það var amk. ekki almennt að smalinn ætti nestismal, og engan man ég hafa séð slíkan. Stafur smalans nefndist smalaprik, og mun amk. oftast hafa verið brodd- og húnalaus, eða annað- hvort.

p11
Smalinn hafði ekki ákveðin aukastörf með hjásetunni. Það mun hafa verið undir smalanum sjálfum komið, hvað hann gerði sér til skemmtunar í tómstundum. Jón Ólafsson segir í kvæðinu: "Krækiberjum sokk ég fyllti", og "tók úr barm mér eftir á, bók og las um litla stund. Síðan loks ég saddur festi, sætan miðdegisblund. Smalakofar munu hafa verið allvíða til, en þeir voru litlir og lágir. Algengast nesti smalans mun hafa verið brauð, flatbrauð eða pottbrauð, og lúra hert eða hleypt. Hleypt lúra er ekki allsstaðar þekkt. Etv. aðeins hér í A. Skaft. Í þriðja kafla ritgerðar er ég samdi fyrir nokkrum árum er henni lýst. Ritgerðin er hjá Þjóðminjasfaninu og Orðabókarnefndar. Veit ekki til að smalarakkanum væri gefið neitt við kvíarnar. Líklega hefir það erið regla á Barðaströnd, samkv. því: Á stöðli ætíð hann ærnyt skal fá". Alltaf var setið daglangt yfir kvífénu, alltaf 2-4 vikna tíma eftir stað- háttum. Varla lengur en út júlímánuð. Ærnar voru byrgðar í kvíunum eða nátthaga, og var það misjafnt eftir staðháttum, amk. fram í ágúst.

p12
Ærnar voru reknar í haga að morgni kl 5-6. Ánum var smalað til mjalta að morgni og kvöldi kl 8. Þegar sá til sólar fór smalinn eftir eyktarmörkum og skuggum af fjöllum með heimrekstur, en ekki veit ég eftir hverju hann fór, þegar sólarlaust var. Svefntími smalans var misjafnt eftir ástæðum. Þar sem margt fólk var og unglingar sátu yfir á daginn, tók einvher fullorðinn að sér að beita þeim eftir mjaltir, hub. 1 klukkutíma. Jafnframt voru þær bældar eða reknar í nátthaga etir að þeir komu til sögunnar. Svo sá sami maður um þær að morgninum eða annar fyrir mjaltir. Ekki var kvífé laðað að kvíum með kalli. Þar sem tvær kvíar voru á tvíbýlisjörðum, voru ærnar skildar á kvíabólinu og vöndust furðu fljótt við það að skilja sig í rétta hópa. Orðtakið Sér eignar smalamaður fé, þó hann eigi ekki er algengt hér. Vísur: Ærnar mínar lágu í laut - leitaði ég að kúnum - allt er það í einum graut - uppi á fjallabrúnum. Flekka mín er falleg ær - fylgja henni systur tvær - langt á fjöllin leita þær - laufa týr þeim enginn nær. Vitnaði hér á undan í 2 kvæði eftir þjóðskáld fyrri aldar, sem eru í kvæðabókum þeirra. Hjásetan eftir Jón Ólafsson, byrjar þannig: Gaman er um holtin há - hlaupa kringum ær í haga, osfrv. Og Smalastúlkan eftir Jón Thoroddsen: Yngismey eina sá ég þar. Ennfremur upp haf kvæðis sem nú er oft sungið með nýju lagi. Man ekki höf. Út um grænar grundir - gakktu hjörðin mín - yndi vorsins undur - ég skal gæta þín. Sól og vor ég syng um - snerti gleðistreng - leika lömb í kringum - lítinn smaladreng.

p13
Veit ekki til þess að kvífé væri auðkennt, en ekki er ólíklegt að menn, sem ekki voru sauðglöggir hafi orðið að gera það. Ég kannast naumast við að hafa séð hálsband á sauðfé, nema hrútum, en hinsvegar virðist vel geta staðist að orðið helsi sé komið af orðinu hálsband, og hér hefur það haft og hefur þá merkingu. Ekki man ég, að það kæmi fyrir að þyrfti að hábinda kvíaær, en þegar það kom fyrir að þurfti að reka stygga kind með spökum kom það fyrir að hún var hábundin, til þess að hún væri viðráðan- legri. En hábundin kind þreytist fljótt, er hún fer að hlaupa. Ég sá ekki hábundið nema með einum hætti. Var þá bundið yfir sinarnar á afturfæti ofan við konungsnefið, hækilinn. Ég heyrði talað um þá að ferð að binda annan framfótinn upp með bandi yfir herðarnar, en man ekki að ég sæi það gert. Ég hef heyrt sagt að það hafi verið gert að tengja stygga ær við spaka, en hefur líklega ekki gefist vel. Hlýtur að hafa verið hætta á að það gæti drepið aðra ána eða báðar. Ég mun hafa heyrt um það talað að tálgað var af klaufum á kvífé, en það var fordæmt, sem ill meðferð. Þekki ekki orðið kvífast. Fjallafála er stygg kind, og algengt orð hér. Um skepnur sem sóttu í tún, var algengt að segja um slíkar skepnur, hvort sem var ær, kýr eða hross: Hún er túnsækin. Ég heyrði talað um að bjöllur hefðu verið settar á uppáhaldskindur, og hefði aðaltilgangurinn verið sá að vernda þær fyrir tófunni, en að úldið hundsskinn eða annað þvílíkt hef ég ekki heyrt nefnt í því sambandi. Bólga á júgri var venjulega kölluð júgurmein.

p14
Ég man ekki að ég heyrði bólgu í júgri kallaða annað en júgurbólgu eða júgurmein, sem var algengara. Ég heyrði orðið undirflog í því sambandi, að menn sögðu, að það hefði einhverntíma verið trú, að júgurmein stafaði af því, að steindepill flygi undir ærnar og orsakaði júgurmein, ef menn kæmu of nálægt hreiðrinu hans, sérstaklega ef menn snertu eggin. Júgurmein komu nokkuð oft fyrir á mínu heimili, en ég man ekki að annað meðal væri notað en blásteinsvatn. Það var öruggt, ef það var notað í tíma, en væri blóðeitrun komin í júgrið, var ærin dauðadæmd. Ég vissi mörg dæmi til þess, að gróf í júgrinu þó ánni batnaði við blásteinsvatnið. Var stundum að grafa í þeim fram á haust. Sá helmingur, sem gróf í visnaði algjörlega og var ærin einspena eftir það. Þær virtust þó fæða lömb sín og mjólka í kvíum eins og aðrar ær, enda segir málshátturinn: "Lengi mylkir einspeni". Ég man ekki eftir öðrum kvillum í kvíaám, fyrir utan júgurmeinið, en kvíaheltinni, en hún var nokkuð algeng, en batnaði fljótt, nema um svig eða brot væri að ræða. Kvíahósta kannast ég við, en um hann var lítið talið, því hann var hættulaus talinn. Virtist oftast stafa af því að ánum svelgdist á þegar þær voru jótra. Mjaltir: Fremur litlar tréskjólur, heimasmíðaðar, voru notaðar við mjaltir í kvíum. Voru þær tæmdar í stærri skjólur, sem mjólkin var borin í heim. Það voru tréskjólur þangað til blikkskjólurnar komu til sögunnar. Ég segi skjólur, því það var og er algengara nafnið á þeim hér. Fata hefur að vísu borist hingað, en á fremur erfitt uppdráttar. Hefi aldrei heyrt annað nafn en mjaltaföt eða kvíaföt á mjaltapilsi, kvíapilsi. Kannast hvorki við kast né hosur. Mjaltakonan beygði sig svo hún var nær hálfbogin við að mjólka, tók vinstri hendi fram fyrir júgur ærinnar. Tók því næst spenana hvorn eftir annan milli þumalfingurshnúa hægri handar og vísifingurs og strauk þannig niður eftir spenanum og rann þá mjólkin úr þeim í skjóluna. Hver ær var tvímjólkuð frá fráfærum fram í ágúst, amk., fyrirmjölt og eftirmjölt. Eftirmjöltin var talin miklu kostmeiri en fyrirmjölt, meira smjör í henni. Sama var sagt um kýrnar, að miklu munaði hvað eftirsprett- urinn væri kostameiri en blábunurnar.

p15
Merki var sett á bakið á hverri á um leið og hún var mjólkuð í fyrir- mjölt, ofurlítil froðusletta. Sama þegar mjólkuð var eftirmjölt, þá á malirnar. Var kallað að bletta ærnar. Kannast við orðin að tuttla, totta og naga, ef gengið var of nærri ám við mjaltir. Fyrstu kvíamjaltir voru kallaðar fíflamál. Ég man ekki að sú mjólk væri matreidd öðruvísi en venjulega önnur mjólk. Ær vinnuhjúa og barna var ekki mjólkuð í sérílát í kvíum. Er mjög dró úr nyt hjá kvífé sökum veðurs var það nefnt, að ærnar geltust, mjólkin dytti úr þeim. Kvíamjöltum var hætt um miðjan september, breytilegt eftir tíðarfari.

p16
Fyrst var einn sólarhringur látinn líða milli næstsíðustu og síðustu mjalta og svo 2 og 3 osfrv. Í fyrstu rétt, sem oftast var um mánaðamótin sept/okt, voru ærnar mjólkaðar til að hreinsa þær. Sauðaþykkni var nefnt svo, sem mjólkað var úr ánum tvisvar til þrisvar áður en hætt var að mjólka þær. Það var haft út á skyr og þótti ekki síðra en rjómi. Veit ekki til að það hafi verið reiknað út hér, hve mikið smjör fékkst eftir hverja á til jafnaðar, sumarlangt. Annað er það líka, að þær mjólkuðu mjög misjafnt, en þá yrði meðaltal að koma til greina. Sauðaábrystur voru mjög sjaldgæfar hér, og ég man ekki svo eftir þeim, að ég geti lýst þeim. Þjóðtrú: Ekki var hirt um eyrnasnepla, þegar lömb voru mörkuð. Það var sama hvaða litur var á lambinu, sem fyrst var markað. Ekki gætt að sjávar- falli, þegar lömbin voru mörkuð.

p17
Ég held að fáir hafi haft trú á því að eyrnamörk væru misjafnlega lánsöm. Þó heyrði ég menn segja á það leið, að þetta væri happamark. Ég heyrði sagt að mark afa míns Guðmundar Eiríkssonar í Hoffelli hafi verið fæðingarmark. Það var hálftaf framan hægra, ómarkað vinstra. Það mark hefur síðan gengið að erfðum í Hoffelli, og er notað þar enn. Ég man að brosað vr að því að mark þetta væri fæðingarmark, og amk. var enginn af yngra fólkinu í Hoffelli, sem var nokkuð margt, á uppvaxtarárum mínum, sem trúði því. Heimilisfólkið var þá 20-25 menn. En hvað skeður. Lamb fæddist með markinu þessu: Hálft að framan hægra og eigandi þess var faðir minn, sem þá átti markið. Eyra lambsins var þannig vanskapað, að hvilft var í það að framan, sem nam hub. þriðjung af breidd eyrans, svo það leit út eins og vel markað hálftaf, að öðru leyti en því, að ekki var dregið upp af broddinum, en úr því bætti ég áður en lambinu var sleppt til fjalla. Ekki voru hrútlömb gelt með aðfalli. Okkur var bannað að kyssa lömbin, og sagt að þau dræpust þá. Þó held ég enginn hafi trúað því. Ekki var froðukross settur á ær eftir mjaltir. Ekki signt yfir ær að loknum mjöltum. Mig minnir að ég skrifaði bælingaþuluna með svörum um nautgripi, en með því að ég er ekki viss um það set ég hana hér: Vel bæli bæli - Liggi hver í sínu bæli - ég skal liggja í mínu bæli, bæl, bæl. Gangið þið allar heilar í haga - gerið þið engum mein né baga - Guð greiði götu ánna minna og kunna minna - og geng ég svo heim.

p18
Útbrot á nösum sauðfjár var nefnt álfabruni. Hann er líka skæður á eyrum lamba, svo þau detta stundum hálf af og verða sem ómörkuð. Ef ær hrisstu sig í kvíunum um morgunmjaltir í þurrviðri og sólskini, boðaði það rigningu, venjulega samdægurs. Reynsla hefur sýnt mér að þetta er eins öruggt og loftvogin.

p19
Selfarir: Því miður get ég fáu svarað um selin og selfarir. Hér er margt af örnefnum, sem benda til að þau hafa verið hér allvíða og nokkur bæjarnöfn, svo sem Volasel, Viðborðssel, Holtasel ofl. Þau sel hafa að líkindum orðið sjálfstæðar jarðir fyrir ævalöngu, enda þannig í sveit sett, að þau voru ekki til fjalla, heldur í byggðinni. Auk þeirra hafa verið sel í dölunum Hoffellsdal, Laxárdal, Reifsdal og víða, samkv.því sem örnefnin segja. Ekki veit ég til að neitt sé skjalfest um þessi sel og engar sagnir hef ég heyrt um þau, nema selið á Reifsdal. Um það getur Ísleifur sýslumaður Einarsson á Felli í Suðursveit, um 1700 og segir að Hoffell eigi þar selstöðu góða. Annar býst ég við að öll þessi sel séu fyrir löngu niður lögð, því engar munnmælasögur eru til um þau. Á Hoffellsdal er nokkurra hektara landsspilda að mestu grasi gróin,sem heitir Sel. Þar er stór hóll og í honum djúpur hvammur. Þar í hvamminum virðast vera menjar byggingar. Þar gæti Selið hafa staðið.