8 Fráfærur I

Nr. 646

p1
Stekkur: Stekkur var hlaðin tóft úr grjóti og torfi eða torfi ein- göngu. Við annan enda hennar var lambakróin, sem var með lélegu torf- þaki.

p2
Ekki var ákveðin vegalengd miðuð við stekkjargötu. Af ör- nefninu stekkur, sem fylgir hverju einasta býli, jafnt koti og höfuðbóli, virðist mega ráða að stekkjarvegurinn hafi verið ca. 20-30 mín. gangur frá bænum, en dálítið mismunandi eftir landslagi. Stekkurinn var einnig notaður sem rétt, ekki með dilkum. Ekki voru margir bæir um einn stekk. Á sumum stöðum munu tún hafa verið ræktuð um hverfis stekkinn, því að merki um það sjást enn, en örnefnið er yfirleitt dautt. Lambakró nefndist lambakró eða lambabyrgi. Lambakróin nefndist aðeins rétt eða byrgi. Lambakróin var ekki notuð sem fjárhús á vetrum. Króin var yfirleitt mjó og þverneft yfir hana, og þakið yfir með einföldu torflagi. Dyrnar voru á öðrum enda og mjög lágar með dyrastöfum, sem kengir voru í og hleri eða hurð fyrir, fest með lokum. Lítið gat var á þakinu, sem lömbunum var stungið inn um, en það nefndist ekkert sérstakt. Kvíar: Fastakvíar voru ýmist hlaðnar úr grjóti og torfi eða tómu grjóti, sem mun hafa verið nokkuð algengt. Breiddin var einmitt miðuð við það, að hæfilegt gangrúm væri fyrir mjaltakonu með mjólkurfötu í hendi, er ærnar höfðu raðað sér.

p3
Fastakvíum var haldið við á sama stað ár eftir ár. Kvíar voru ávallt miklu nær bæ en stekkur, en venjulega í útjaðri túnsins. Kvíar voru hreinsaðar með vissu millibili. Taðið var ekki notað til áburðar. Í kvíarnar var oft látin möl eða sandur á botninn, sem svo blandaðist taðinu, og því var ekki hægt að nota það til áburðar. Ekki voru grindagólf í kvíum. Stundum voru tvennar kvíar á tvíbýlisjörðum og stundum ekki. Þær munu hafa staðið hlið við hlið, ef tvær voru. Kvíabólið var ekki ákveðinn blettur, heldur nánasta umhverfi þeirra. Almennt var að segja að fara í kvíarnar og að ærnar væru komnar í kvíarnar. Skógarviður var aldrei notaður í færikvíar, heldur borðviður. Færikvíar voru úr grindum 3-4 álna löngum, sem bundnar voru saman á endunum með snæri eða mjóum kaðli, en stólpi eða stautur var rekinn niður í jörðina þar sem samskeyti voru, til þess að festa þær betur og þá bundnar þar við. Færikvíar voru fremur sjaldgæfar og útrýmdu fastakvíunum alls ekki. Einstaka framtaksamir bændur ræktuðu tún upp með færikvíum, þar sem vel hagaði til á sléttum grundum, t.d. sjávargrundum.

p4
Grindatað var aldrei notað til eldsneytis. Nátthagar: Þeir voru víða og þá annaðhvort hlaðnir úr torfi eða grjóti eingöngu. Á síðari árum oft lágt garðlag með 2-3 gaddavírsstrengjum. Stekktíð: Stekktíð byrjaði að jafnaði um 7-8 sumarhelgi og stóð 1-2 vikur. Yfirleitt var fært frá öllum mylkum ám, en þó ekki lambgimbrum eða þeim, sem voru með mjög ungum lömbum. Stekkjarvinna nefndist að stía, vera á stekknum. Lamféð var rekið á stekkinn að kvöldi kl. 9-10. Lambærnar voru reknar í réttina eða byrgið og lömbin síðan tekin og byrgð inni í lamba- krónni, en ánum síðan hleypt út og látnar eiga sig til næsta morguns. Ærnar voru reknar inn til mjalta að morgni kl. 7-8.

p5
Ærin var mjólkuð á báðum spenum, en mjólk var skilin eftir í þeim. Stekkjarmjaltir voru nefndar að mjólka frá. Ekki þótti stekkjarmjólk kost- minni en önnur mjólk. Til matar var hún notuð eins og önnur mjólk. Á seinni árum var mikið til hætt að stía, nema á fátækum heimilum, þar sem matar og mjólkurráð voru lítil. Ánum var smalað, en ekki setið yfir þeim fyrr en eftir fráfærur. Sauðarefni voru gelt á stekknum. Algengust var svonefnd stúfgelding, þe. skorið var neðan af pungnum og bæði eistun og kálfarnir dregnir þar út. Yfirleitt voru lömb ekki mörkuð á stekknum, og ekki í kari, en þó var hyllst til að þau væur sem yngst, t.d. 1-2 daga gömul. Venjulega markaði bóndi sjálfur með vasahnífi sínum, og hélt á honum í höndunum og lét aðra heimilismenn færa sér lömbin og halda á þeim meðan hann markaði. Við sláturstörf á haustin var það algengt að menn geymdu sláturhnífinn milli tannanna, en sjaldgæfara við að marka og gelda á vorin. Gróf eyrnamörk voru kölluð soramark, en særingamark var einnig til. Menn mörkuðu helst í þurru veðri til þess að minna blæddi. Að mold væri borin í eyrnasárin var alls ekki til.

p6
Það var algengt að skrúðadraga lömb í eyrun, sem aðrir heimilismenn áttu, til þess að þekkja þau örugglega að hausti. Þar sem þau voru yfirleitt með marki bóndans. Það var ekki kallað að skrúðadraga, heldur að draga í eyrun. Þegar fullorðið fé var auðkennt með því að binda mislitan lagð eða tusku í herðakamb eða hnakka, hét það að lagðbinda, en ef bundið var utan um horn svo að auðkennið væri á milli þeirra hét það að skúfbinda. Ekki var algengt að gefa samalanum eða börnunum stekkjarlamb. Fráfærur: Tíminn frá 9.-11. sumarhelgar hét fráfærur, því að á þeim tíma var fært frá. Var sjálfum fráfærnadeginum alltaf að seinka, svo að undir það að fráfærur lögðust niður um 1920, var yfirleitt ekki fært frá fyrr en um 11. sumarhelgi. Lömbin voru 3-5 vikna þegar þau voru færð frá, og aldrei yngri en 2ja vikna. Orðin síðgotungur, sumrungur var ekki notað um lömb heldur um folöld. Um lamb var aðeins sagt, að það væri síðborið. Um lamb, sem týndi móður sinni, hef ég ekki heyrt nema eitt orð yfir það, undanvillingur.

p7
Þar sem var stekkur með lambakró voru lömbin byrgð inni í henni og ærnar reknar í burtu, þegar lömb voru skilin frá mæðrum á fráfærudaginn, en á síðari áratugum voru slíkir stekkir alls ekki til á mörgum bæjum, heldur aðeins rétt eða fjárbyrgi. Þó voru lömbin tekin þar og borin heim í fjáhús eða hlöðu. Lambahöft voru sjaldgæf á seinni árum, en var þó til og þá aðeins á meðan lömbin voru setin eftir fráfærur í 2-3 daga. Lambahöft voru snúin saman úr ull og lögð á, notuð líkt og hnapphelda á hesti. Ekki voru notuð sömu höft frá ári til árs. Í orðatiltækinu, að láta lömb hlaupa um stekk, felst það, að lömbin hlupu jarmandi umhverfis stekkinn, þegar búið var að fara með ærnar burtu eins og gert var, þegar til var stekkur með lambakró. Og þá voru lömbin einnig pössuð við stekkinn í 2-3 daga áður en þau voru rekin á fjall í sumarhaga. Hitt orðatiltækið, ærnar hlaupa um stekkinn, á við þar sem ekki var lambakró við stekkinn, svo að fara varð með lömbin heim í fjárhús eða hlöðu. Þá voru ærnar látnar vera kyrrar í kringum stekkinn í 1-2 daga meðan mesti jarmurinn var á þeim. Orðin fráfærnalamb og hagfæringur var almennt notað um fráfærulömb. Frá- færulömb voru byrgð í húsi um nætur og setið hjá þeim um daga, en ekki slegið fyrir þau gras. Aldrei voru lömbin rekin í hafti af stað í sumar- hagann. Það kom oft fyrir með eitt og eitt lamb, sem rataði heim aftur af fjalli, og komst í ærnar á ný, að þau væru flutt í kláfum. Rætt var um að reka lömb "ekki kvik" í sumarhaga. Þe. að búið væri að spekja lömbin vel áður og sitja hjá þeim í 4-5 daga, en oftast voru 3 dagar látnir nægja.

p8
Að róa lömb var talað um að spekja þau og líka var talað um að taka af þeim jarminn. Orðatiltækið, eins og jarmur á stekk, var notað um mikinn klið eða hávaða. Ekki var lýsisspónn borinn á fráfærulömb. Ekki voru vissir staðir í landareigninni, sem fráfærulömbum var haldið í, en aftur á móti eru fáein örnefni t.d. Lambatungur og Lambatungugil, sem minna á þá staði á fjöllum og heiðum, er lömb voru rekin til í sumarhaga. Ákveðnir staðir, öðrum fremur, voru valdir til sumargöngu fyrir fráfærulömbin, og yfirleitt bundnir við landslag, þannig að ár eða klettagil hömluðu heim- ferð. Ekki var algengt að kaupa sumargöngu fyrir lömbin á fjarlægum stöðum, en var þó til, t.d. í Kaldalóni á Snæfjallaströnd. En ekki mun hafa verið miðað við neina reglu í því efni, heldur greiddi hver bóndi, sem upprekstrarins naut eitt lamb fyrir fé sitt, nema Æðeyingar, sem voru fjárflestir, munu hafa greitt fleiri. Ekki voru lömbin setin fyrstu dagana í sumarhaganum, aðeins stöðvuð í 2-3 tíma. Lömb, sem leituðu heim úr sumarhaga voru reidd burtu í kláf eða meis, helst yfir stórar ár og stundum í aðra sveit.

p9
Ég sá lambakefli aðeins einu sinni, þegar ég var 9 ára gamall. Það var mjó sívöl spýta og stóðu endarnir út úr munnvikjum lambsins og voru, að mig minnir bundnir með ullarbandi upp fyrir hnakka lambsins. Ekki færðu fjárlitlir bændur frá með keflingu. Ekki voru haustlömb sett í haft, er þau komu af fjalli. Að hanppsitja fé var kallað að parraka. Hjásetan: Að halda kvífé á haga nefndist hjáseta og að sitja hjá. Yfir- leitt var það verk barna og unglinga, en kom fyrir að duglitlir fullorðnir menn sátu hjá kvífé og höfðu það sem aðalstarf.

p10
Ekki var nokkur föst venja um sumarkaup smalans, og ekki heldur sér- réttindi. Smalinn fékk ekki frídag á sumri. Honum var ekki ætlaður hestur til reiðar. Ekki hafði smalinn nestismal. Stafur smalans nefndist smala- prik. Venjulega brot úr hrífuskafti, broddlaust og húnlaust.

p11
Ef smalinn var tápmikill unglingur, þá fór hann oft með af engjum auk hjásetunnar er líða tók á sumar og kvíféð var orðið spakt. Sér til skemmtunar las hann bækur og tálgaði spýtur í hjásetunni, en utan hennar átti hann fáar tómstundir. Sumsstaðar voru smalakofar. Nesti smalans var venjulega 1-2 rúgkökur með smjöri og osti, harðfiskbiti og 3 pela flaska með nýmjólk eða áfir. Fyrir hundinn var oft roð og uggar af harðfiski. Ekki fékk smalarakkinn að lepja við kvíarnar. Ekki var hundsbolli við kvíarnar. Víðast var setið daglangt yfir kvífénu fram í 16.-17. viku sumars, en eftir það smalað kvölds og morgna. Ær voru aldrei byrgðar í kvíum en í nátthaga eða fjárhúsi, þar til 16.-17. viku sumars. Þó misjafnt eftir landslagi og spekt fjárins.

p12
Ærnar voru reknar í haga kl. 5-6 að morgni. Ánum var smalað til mjalta kl. 9 kvölds og morgna. Eftir aldamót höfðu flestir smalar úr að láni með heimreksturinn. Einnig voru margir smalar það nátengdir engjafólki, að þeir gátu þar fengið að vita hvað tíma leið. Eyktarmörkum var líka farið eftir, en hjásetupláss voru yfirleitt það langt frá bæ, að ekki þýddi að breiða á. Væri um börn eða unglinga að ræða sem smala, tók venjulega einhver fullorðinn heimilismanna féð út á morgnana og gætti þess fram á dagmál, þe. til morgunmjalta. Það mun hafa verið til að kvífé var laðað að kvíum með kalli, en sjaldan heyrði ég það. Aftur á móti var fé til innrekstrar í hús eða rétt á vori og vetri laðað með kallinu: dipa, dipa, dip í Strandasýslu, en í N-Ís. með kallinu: Guta, guta, gut. Þar sem kvíar voru 2 á tvíbýlisjörðum, mun hafa verið setið hjá í tvennu lagi. Kannast við "Sér eignar smali fé, þó að enga eigi hann kindina".

p13
Kvífé: Ekki var kvífé auðkennt með neinum sérstökum hætti. Ekki var hálsband á sauðfé nefnt helsi. Í rekstri, einkum á haustum voru styggar ær hábundnar, varla annars. Bundið var allfast utanum hásinina fyrir ofan konungsnefið. Bundið var með mjóu snæri. Ekki var stygg ær tengd við spaka. En það var til að húsfólk, sem átti fáar ær, t.d. 4-6, færði frá þeim og tengdi saman tvær og tvær og voru það kallaðar bendlur eða bellur. Ekki var tálgað af klaufum á kvífé. Ekki var spakt fé nefnt kvífast. Styggar kindur voru nefndar styggðarvargar og fjallavargar. Kindur sem sóttu í tún nefndust túnvargar og túnþjófar. Ekki þurfti að vernda kvífé gegn tófunni. Bjöllur voru yfirleitt ekki settar nema á forystuær eða forystusauði, og þá til þess að hjörðin ætti auðveldara með að fylgja þeim eftir. Íslenskir koparsmiðir steyptu sauðarbjöllur. Greint var á milli júgurbólgu og undirflogs, og kallað undirflog þegar farið var að grafa í júgrinu og drep komið í það.

p14
Undirflog var líka nefnt að fljúga undir. Borið var á bólguna, samsuða, þe. smyrsl úr nýju smjöri og vallhumli, en síðar var farið að nota grænsápu og spiritus eða brennivín, sem gafst vel. Mjaltir: Mjólkað var í fremur litlar tréfötur, sem munu hafa tekið um 5 potta, en mjólkin var borin heim í allmiklu stærri fötum úr tré, sem tóku 1 1 1/2 fjórðung, þe. 10-15 potta. Síðar var farið að nota útlendar blikkfötur, sem ávallt voru þá nefndar spöndur. Mjaltaföt voru aflóga treyja og pils eða pils og treyja úr pokastriga. Mjaltakonan stóð fyrir aftan ána meðan mjólkað var, og setti fötuna milli fóta hennar og hélt um júgur ærinnar með vinstri hendi og teygði það ögn aftur, en mjólkaði svo með þumalhnúa og vísifingri hægri handar. Hver ær var tvímjólkuð og var slett ögn af mjólkurfroðu á hverja á sem búin var með fyrirmjölt. Hitt var nefnd eftirmjölt. Aldrei var þrímjólkað.

p15
Merki var sett á hverja á að loknum mjöltum, kallað að bletta. Ef gengið var nærri ám við mjaltir var það kallað að þurrmjólka. Eftirmjöltin var oft kölluð að tuttla eða að totta. Ekki voru ær vinnuhjúa og barna mjólkaðar í sérílát í kvíum. Þegar mjög dró úr nyt hjá kvífé sökum veðurs var það nefnt að ærnar eru að geldast. Kvíamjöltum var hætt á haustgöngum um 22. sumarhelgi og stundum aðeins fyrr.

p16
Er síðast var farið undir ærnar, var það kallað að fara undir ærnar. Haustmjólk úr ám var yfirleitt kölluð sauðaþykkni. Meðaltal smjörs eftir hverja á var álitið vera um 7 merkur, þe 1 3/4 kg. en þar sem sumarhagar voru góðir var miklu meir, allt upp í 10-12 merkur. Þjóðtrú: Ekki var hirt um eyrnasnepla, sem skárust brott, þegar lömb voru mörkuð. Það var sama hvaða litur var á lambinu, sem fyrst var markað. Ekki var gætt að sjávarfalli, þegar lömbin voru mörkuð, aðeins hugsað um að veður væri þurrt.

p17
Því var trúað, að eyrnamörk væru misjafnlega lánsöm. En mest var hugsað um að það væri hreinlegt og sem fæst hnífs- brögð. Varla var tekið upp nýtt mark til að öðlast fjárheill. Ekki vissi ég dæmi þess, að lamb fæddist með marki, er síðan var upp tekið. Ekkert sett á um það að hrútlömb væru gelt með aðfalli. Engin viðurlög voru við því að börn kysstu lömb. Ekki voru stekkja- og kvíakampar aðeins hlaðnir með aðfalli. Froðukross var aðeins settur á eftir fyrirmjölt og stundum eftir seinni mjölt, til þess að sýna að sú ær væri búin. Ekki var signt yfir ær að loknum mjöltum. Ekki var sérstök bælingaþula höfð yfir, er skilið var við kvífé að kvöldi.

p18
Álfabruna heyrði ég nefndan, sem ég held að hafi verið sólbruni. Ekki var reynt að lækna undirflog með töfrabrögðum. Undirfloginu átti að valda fugl, sem heldur sig í mýrum og flóum, og var því aðalráðið til að koma í veg fyrir undirflog að halda ánum til beitar hátt í hlíðum. Oft var veðurspá fólgin í háttum kvífjár. Ef hland ánna var mjög rautt boðaði það sólskin næstu daga. Ef þær voru ókyrrar og stönguðust mikið, vissi það á storm og óveður. Sauðfé í draumi boðaði snjókomu.

p19
Selfarir: Þá eina selför veit ég um á 19. öld, sem séra Stefán Stephensen í Vatnsfirði hafði í Vatnsfjarðarseli á árunum 1884-1900. Hann hafði þar 120-150 ær í kvíum og gætti þeirra smali og selráðskona. Um miðaftansleytið á degi hverjum fór unglingur eða vinnukona ríðandi með reiðingshest í taumi fram í Sel að sækja þangað skyr, osta og smjör. Fram í Vatnsfjarðarsel er um 2ja tíma lestagangur hvora leið neðan frá Vatns- firði. Á þessum árum var einnig húsfólk í Selinu, sem hélt þar til allt árið og hafði eitthvað af skepnum. Mikill fjöldi örnefna vottar selfarir og víða sjást enn rústir seljanna vallgrónar. Á 2. til 3. hverjum bæ eru örnefni, sem votta selfarir fyrrum, s.s. Seljadalur, Selgil, Selmýrar, Selpartur osfrv. Þó eru stekkjarnöfnin enn algengari, því að þau mega heita á hverju einasta býli, sem er eldra en 50 ára.