8 Fráfærur I
Nr. 594
p1
Stekkur: Stekkur
var rétt til að reka fé inn í og lambakró með þaki, annars hefðu ærnar
stokkið inn í króna. Gat var á öðrum bjórnum, sem nær snéri réttinni og
stóð þar maður, kona eða unglingur og tóku á móti lömbunum jafnóðum og
rétt var út úr réttinni. Ég hef áður lýst bjórrefti á húsum í bréfi til
Íslenskt mál í útvarpinu.
p2
Venjulega var valinn
þurr hóll eða holt með skjólgóðum lautum með góðri beit sem næst, svo ærnar
þyrftu stutt að fara frá stekk meðan lömb voru í kró. Stekkurinn var eingöngu
til rúningar og fráfærna. Ekki voru margir bæir um einn stekk, nema
margbýli væri á sömu jörð. Ræktað tún umhverfis stekkinn var kallað stekkjartún.
Þetta lifir ennþá í örnefnum. Lambakró hafði ekki annað nafn. Allt svæðið
var nefnt stekkur. Ekki var lambakróin notuð sem fjárhús á vetrum. Lambakróin
voru hlaðnir veggir, reft yfir, þaktið með torfi yfir, gat á öðrum bjór
til að láta lömbin inn um, og lítil hurð á annarri hlið til að hleypa lömbunum
út. Sérstakt gat var á krónni til að setja lömbin inn um, króarauga, lambagat.
Kvíar: Þær voru hlaðnir veggir ýmist úr grjóti, torfi og hnaus,
þar sem grjót var ekki til. Vanalega sem næst ferkantaðar, þó stundum aflangar
með dyr á einni hlið, dregin grind fyrir.
p3
Fastakvíum var haldið
við á sama stað ár eftir ár. Kvíar voru hafðar í túnjaðri eða rétt utan
við tún. Kvíarnar voru hreinsaðar eftir þörfum í vætutíð. Taðið var notað
til áburðar. Ekki voru grindagólf í kvíum. Tvennar kvíar voru á tvíbýlisjörðum.
Hvort þær stóðu saman eða bil var á milli þeirra fór eftir því hvort var
félags smalamennska eða ekki, hvort tveggja þekktist. Kvíaból var hóll,
sem ærnar gátu lagst á. Þá var sagt að fara á bólið að mjólka. Færikvíar
voru venjulegar grindur úr 1x4", bundnar saman með snæri, venjuleg
lengd 12 fet, 12 borð, 12 fóta kostaði 1 kr, sem var 4 st. kaup karlmanna.
Færikvíar útrýmdu fastakvíum. Tún voru ræktuð upp með færi- kvíum.
p4
Grindatað var allt
notað í áburð, það vantaði allsstaðar áburð meira en eldivið. Nátthagar:
Bæli var ógirt, þá var setið hjá ánum eftir kvöldmjaltir, þar til allar
voru lagstar, varð þá morgunsmali að fara á fætur um sólaruppkomu til að
passa á morgnana, annars var vani heima að reka ærnar á ákveðinn stað á
kvöldin og smala á morgnana, en rekið í aðra átt á daginn, eftir morgunmjaltir.
Stekktíð stóð 2-3 vikur fyrir fráfærur. Ýmist kölluð stekktíð
eða stekkjartími. Ekki var fært frá tvílembum eða þeim ám sem mjólkuðu
lítið. Stekkjarvinna nefndist að stía, að fara á stekkinn. Um miðaftan
var féð rekið á stekkinn að kvöldi. Kindurnar voru látnar sjálfráðar. Þessvegna
var valið gott beitarland kringum stekkinn og varð oft bæli úr því, sem
sýnir öll stekkjarnöfnin á bæjum, enda var oft gott land í kringum gott
undurbú. Um dagmál, kl. 9, var mjaltað að morgni.
p5
Ær var mjólkuð á
báðum spenum. Stekkjarmjaltir voru nefndar að taka undir. Ekki þótti stekkjarmjólk
kostminni en önnur mjólk. Búið var til úr stekkjarmjólk skyr og smjör.
Staðið var yfir stekkjarfé meðan mæðurnar voru að lemba sig. Sauðarefni
voru vanalega gelt um fráfærur. Bóndinn eða húsfreyja mörkuðu lömbin. Ekki
var sett skora í tré við hvert lamb, sem markað var. Gróf eyrnamörk kölluðust
soramark. Ekki var hrein mold borin í eyrnasárið.
p6
Draga vinding í eyra
var gert til að auðkenna lömb barna, sem gengu með mark föður síns. Algengt
var að gefa smalanum eða börnum stekkjarlamb. Fráfærur: Fráfærur
voru laugardaginn í 12. viku sumars. Tíminn, sem tók við af stekktíð,
nefndist fráfærur. Orðið fráfærur var miðað við fráfæru- daginn. Það var
misjafnt hve gömul lömb voru, þegar þau voru færð frá. Síðborið lamb kallaðist
sumarlamb. Lömb sem týndu mæðrum sínum nefndust undanvillingar.
p7
Þegar lömb voru skilin
frá mæðrum sínum, var ær með lömbum rekin í rétt. Lömbin borin í hlöðu,
gefið þar nýslegið gras, hrís og víðir, bundið saman í lurkum, hengt upp
í hlöðubitann, þannig að lömbin gætu nagað brennið. Vatn var haft í bala
.......... Sumsstaðar voru lömbin setin á daginn, en höfð inni á
nóttunni þangað til jarmurinn var farinn af þeim, þá voru þau rekin á fjall.
Lambahöft voru þannig fléttuð úr togi, einspinnu. Höfð sem
mýkst. Stundum voru þau sokkbolir niðurklipptir. Sömu höft voru notuð ár
eftir ár. Fráfærulömbin gengu undir nafninu hagfæringur. Dæmi voru þess,
að fráfæru- lömb væru byrgð í húsi fyrstu dagana eftir fráfærur, og slegið
handa þeim gras til fóðurs. Ekki voru lömbin rekin í hafti af stað í sumarhagann.
Ekki voru fráfærulömb flutt í kláfum. Ef lömb voru rekin áður en jarmurinn
var farinn af þeim, var það ýmist kallað að reka þau kvik eða með jarminum.
Það var aldrei gert heima, heldur höfð inni í 3 til 7 daga. Var þá sagt
að farinn væri af þeim jarmurinn.
p8
Sitja af þeim jarminn
var haft um að róa lömb um fráfærur. Skilnaðar- jarmur nefndist jarmur.
Orðatiltækið eins og jarmur á stekk var notað um mikinn klið eða hávaða.
Til að drepa lús gaf pabbi lömbum 1 skeið af steinolíu og hellti annari
í krúsina, þe. ..... Allt fjallið og lónið Kaldalón var valið til sumargöngu
fyrir fráfærulömb. Bændur fengu hagagöngu fyrir allt sitt fé í Lóninu.
Bæjamenn borguðu ekkert, en Kolbeinn í Dal samdi um að hann mætti reka
fé í Lónið, en pabbi mætti skera svo mikinn mó, sem hann vildi í staðinn.
Annars var talað um 10 aura gjald á lamb. Ekki voru lömb setin fyrstu dagana
í sumarhaganum. Það þekktist ekki að lömb leituðu heim úr sumarhaga.
p9
Lömb sem sem sóttu
hvað eftir annað saman við kvífé kölluðust sugu- gotur. Lambakefli
var tálgað úr víðistönglum, mjóst það sem var uppí lambinu, en stóðu oddar
út úr báðum munnvikum, sem stungu ána í júgrið, svo hún vildi ekki láta
lambið sjúga. Það var notað í staðinn fyrir stekk og hafði þann kost, að
lambið fékk að fylgja móður sinni og þá fóru þau að leggja sig meira eftir
grasi. Það var að passa það að lömbin fengju ekki munnsæri af þessu. Ekki
gengu lömbin sumarlangt með mæðrunum, 1-2 vikur fyrir fráfærur. Ekki voru
lömbin látin ganga með keflum til hausts. Það var ekki setið hjá lömbum
á haustin og var kallað að parraka þau eða hnappsitja, ef maður hélt þeim
of þétt saman. Hjásetan: Starfið við að halda kvífé í haga
nefndist hjáseta, að sitja hjá ám. Það var einkum starf barna og unglinga
að sitja yfir kvífé eða gamalmenna.
p10
Sumarkaup smalans
var venjulega smalalamb, fæði og skótau, annað eftir rausn húsbænda. Hundurinn
fékk fyrstu ærnytina, var hún látin í holan stein, sem var við kvíavegginn
meðan ég man sat seppi á kvíaveggnum þar til hann fékk sopann sinn. Þá
lagðist hann í bólið sitt. Smalinn fór venjulega heim að borða enda tók
þá annar við eftir mjaltir, sá sem sat hjá frá mjöltum til kvölds,
annar á morgnana. Ekki fékk smalinn frídag á sumri. Bestu verðlaunin voru
að biðja hann að koma næsta sumar, þá vissi maður, að það líkaði vel við
mann. Þá var metnaður að koma sér vel. Allir hestar voru í heyskap, enginn
handa smala enda álitið að hann ræki ærnar of hratt, þá gætu þær misst
nytina. Smalinn hafði smalapoka. Stafur smalans nefndist smalaprik, hrífuskaftsbrot.
p11
Ekki hafði smalinn
aukastörf með hjásetunni. Helst að tína ber, átti hann að koma með vettlingana
fulla af berjum, eftir að þau voru sprottin, annars var víðast hætt að
sitja hjá og farið að smala áður en sá tími kom. Til skemmtunar var hann
að tálga, lesa, veiða silung, eta ber omfl. Smali átti skýli, smalakofa.
Nesti smala var brauð, smjör, harðfiskur og mjólk. Soðinn mat fékk smalinn
þegar hann kom heim. Rakkinn fékk roð og bein, þótti gott að fá smjör með
svo gaf maður honum mjólk í steinholu. Smala- rakkinn fékk að lepja fyrstu
ærnyt. Hundsbolli var við kvíarnar. Það var misjafnt hve langt fram á sumar
var setið yfir kvífénu. Ærnar voru byrgðar í nátthaga, svo lengi sem setið
var hjá.
p12
Ærnar voru reknar
í haga að morgni kl. 6. Mjaltað var kl. 9 kvölds og morgna. Smalinn fór
eftir eyktarmörkum, annars varð að áætla tímann með heimrekstur. Smalinn
svaf í rúmi fá miðaftani til dagmála. Sat hjá frá morgunmjöltum til nátthagatíma.
Kvífé var laðað að kvíum með kallinu gudu, gud. Orðtök sem ég man eru sér
eignar smalinn fé, þó enga eigi hann kindina. Löngum er svöng smalagörnin.
p13
Kvífé: Ekki var kvífé
auðkennt með neinum hætti. Ekki var stygg ær tengd við spaka. Ekki
var tálgað af klaufum á kvífé. Stygg kind var nefnd fjallafála. Kindur,
sem sóttu í tún nefndust túnrollur. Ekki þurfti að vernda fé gegn tófunni.
Ekki voru notaðar bjöllur. Júgurbólga og undirflog þekktist
ekki í kvífé.
p14
Sauðhelti hefur sennilega
verið gigt. Kom stundum í gamlar ær, en hvarf aðra stundina, líka rollu-
hósti. Mjaltir: Mjólkin var borin heim í sömu fötunum og mjólkað
var í. Föturnar voru tréfötur með eyrum, 2 stafir lengri en hinir, þar
í gat sem kilpurinn var dreginn í. Hann gekk svo upp í hölduna og var festur
þar með kubbnum. Mjaltaföt voru kvíakast, kvíahosur og pils, sem var eingöngu
notað við mjaltir. Mjaltakonan hélt vinstri hendi fyrir framan vinstra
læri ærinnar, ýtti júgrinu aftur milli fótanna, mjólkað með hægri hendi
annan spenann í einu. Tvímjólkað var, fyrirmjölt og eftirmjölt.
p15
Froðu var slett á
lendina til að sjá hvað var búið að mjalta seinni- mjölt, var það kallað
að bletta. Ef gengið var nærri ám við mjaltir var það kallað að totta,
naga eða blóðnaga. Ær vinnuhjúa og barna var mjólkað saman. Unnið var úr
mjólkinni smjör, skyr, súr. Skilað sama smjöri og úr ..... 7 merkur
undan á. Undanrenna fór fyrir hirðingu. Annars voru flestar barna og hjúaær
látnar ganga með dilk. Þegar mjög dró úr nyt hjá kvífé sökum veðurs var
það nefnt, það koðnar allt undan þeim. Misjafnt var hvenær kvíamjöltum
var hætt að hausti. Heima var hætt að mjólka nema annað málið á ......
og látnar geldast fljótlega, en ég vissi til að ær voru mjólkaðar fram
á jólaföstu.
p16
Fyrst var 1 dægur
látið liða milli mjalta, svo 2 dægur osfrv. Mjólkað einu sinni á dag, svo
þriðja hvert mál, svo annanhvorn dag osfrv. Að fara undir var það kallað,
er síðast var farið undir ærnar. Sauðaþykkni var matreitt í graut. Það
átti að skila 7 merkum smjörs undan á, en það gat orðið tvöfalt, ef góð
nyt var. Þá var mjaltað fyrir burð og eftir burð, var það
kallað broddur. Hann var svo hitaður þangað til hann var ystur. Það etið
saman drafli og mysa. Var það voða gott á vorin, þegar lítið var um mat
heima. Varð maður að passa að mjólka um burðinn, annars fengu lömbin broddskitu.
Ærnar urðu hallijúgra af því lambið torgaði ekki nema úr öðru júgrinu,
en saug alltaf sama júgrið. Þjóðtrú: Eyrnarsneplar, sem skárust
brott, þegar lömb voru mörkuð var stungið í veggjarholu. Það var sama hvaða
litur var á lambinu sem fyrst var markað. Ekki gætt að sjávarfalli við
mörkun.
p17
Ekki var því trúað,
að eyrnamörk væru misjafnlega lánsöm. Ekki reyndu menn að taka upp nýtt
mark til að öðlast fjárheill. Ekki vissi ég dæmi þess, að lamb fæddist
með marki. Ekki voru hrútlömb gelt með aðfalli. Börn máttu
kyssa lömb. Ekki vissi ég til þess að stekkja- og kvíakampar væru aðeins
hlaðnir með aðfalli. Vel meðfarið fé er aldrei óþægt. Blettur
var settur á hverja kind, til að auðkenna eftirmjölt. Signt var yfir ær
að loknum mjöltum. Ekki höfð yfir bælingaþula. Þegar síðasta ærin fór út
úr kvínni var sagt: Sæktu þér happ í haga, mjólk í júgra, komdu með allar
ærnar heim í kvöld og komdu sjálf.
p18
Forystusauðir eða
ær gátu verið veðurglögg. Ef gott var veður stóðu þeir fram við dyr, en
í vondu veðri innst í garða. Sauðfé í draumi boðaði snjókomu, hríð. Ef
vindur stóð af jöklinum út úr Lóninu, kom það fyrir að ærnar æddu inn í
Lónbotn fram undir jökul, stundum upp á fjall og út fjall. Var það kallað
að þær tækju dik í sig. Það var kallað að dika eða æða. Það er æðiben í
rassgatinu á þeim.
p19
Selfarir: Veit ekkert
um selfarir.