25 Fjallagrös
Nr. 2732
p1
Fjallagrös voru ekki
nefnd annað. Það sem þótti eða var
notað til matar þótti
best sem stórvaxnast. Annars var kræða
nefnd, var hún smávaxin
og aldrei notuð hjá foreldrum mínum. Ég
veit ekki hvort kræðan
var nokkuð verri en það þótti svo seinlegt
að tína úr henni
ruslið. Svo var kallaður hreindýramosi,
ljósgræn grös, og
þau voru ekki notuð nema í uppkveikju og saman
við í graut með kræðu
handa kálfum og hundum. Þessi kræða og
hreindýramosi uxu
víða í móum og melholtum, og hafði ég alltaf
gaman af að tína
þau, en það þótti lítill fengur í því. En
fjallagrös fengust
ekki nema fara inn til heiða, annaðhvort inn
Haugstaðaheiði eða
Mælifellsheiði eða Tunguheiði. Þangað fór ég
einu sinni, í hina
síðastnefndu, og þar voru þau stærstu grös sem
ég hef séð. Við
vorum tvö sem fórum frá Brunahvammi, innsta bæ
sem þá var í Vopnafirði,
yfir Hofsá og austur fyrir Brönanfjall
eða háls. Vorum
ríðandi á hestum eins og þá var siður, og með
áburðarhest. Fengum
við 4 fulla stóra poka á eitthvað 2 tímum og
höfðu víst fáir séð
eins stór grös.
p2
Ég hef farið til
grasa bæði í Haugstaðaheiði og Mælifellsheiði og
þar hafa ekki verið
nándar nærri eins stór grös. Ég veit ekki,
en hygg að það sé
af því að meira og oftar hafi verið tínt bæði í
Haugstaðaheiði og
Mælifellsheiði. Ekki hef ég heyrt neitt land
eða stað kennt við
fjallagrös. Það var bara sagt eða talað um að
nú þyrfti að fara
að fara til grasa, eða á fjall til grasa, inn í
heiði til að tína
grös. Fengum við börnin aldrei að fara fyrr en
við vorum komin yfir
fermingaraldur. Það var venjulega sóst
eftir að tína grös
í vætu því þá sáust þau best og var þá best að
tína þau. Því
ef þurrt var og komið sólskin, þá skorpnuðu grösin
og varð fólkið strax
sárhent að tína, það blæddi bókstaflega úr
höndunum á okkur,
man ég það og þá urðum við að hætta. Ef stutt
var, var farið seinni
part dags og tínt yfir nóttina og fram
eftir degi, eftir
ástæðum, og komið heim seinni part næsta dags.
Veit ekki hvað langur
tími mátti líða á milli á hverju svæði þar
til mátti fara aftur,
en hygg það hafi þurft að líða einhver ár.
Fólkið sem fór í
grasaheiðina var náttúrulega nefnt grasafólk.
p3
Grasatekja.
Það hygg ég að hafi
verið talið jörðum til tekna að eiga
grasaland (hlunnindi).
Ekki veit ég um það fyrir víst hvort
mönnum var leyfilegt
að tína eftir vild, þó heyrði ég aldrei
annað, enda var aldrei
farið nema til að vera svona sólarhring í
burtu og sjaldan
meir í einu á vorin, eða júní eftir tíð, og
stundum seinna. Upprekstrarland
Vesturárdals var Haugstaðaheiði,
og fórum við, eða
var aldrei farið annað frá Ytri Hlíð en í
Haugstaðaheiði, nema
einu sinni og man ég það að það var beðið um
leyfi í það skipti.
Það var í Mælifellsheiði og það var bara
partur úr degi, farið
og komið heim sama dag. Ég veit ekki um
greiðslu í sambandi
við grasatekju. Þetta var bæði frændfólk og
nágrannar að nokkru
leyti, og það fólk fór ævinlega um hjá okkur
þegar það var á ferð
í kaupstað eða til kirkju og gisti iðulega á
veturna hjá okkur.
Það þótti ómissandi, eða sjálfsagt, að eiga
alltaf fjallagrös.
Þau voru alltaf höfð soðin í mjólk, grauta,
og stundum látin
einhver grjón með í, annaðhvort hafragrjón eða
hrísgrjón, því sumum
vinnuhjúum þótti ekki mikið varið í
grasagrauta. Soðin
grös í vatni, þykkur grautur með hafragrjónum
eða einhverjum öðrum
grjónum, hrærð með skyri var nefnd hræra og
var fínasti matur.
p4
Mál á grösum veit
ég ekki, en talað var um hestburð, því þau voru
alltaf fyrirferðarmikil
ef tínt var í þurru, en náttúrulega
þyngri ef væta var.
Þau voru alltaf höfð í pokum, ekki var hægt
annað og svo voru
pokarnir bundnir saman. Ekki man ég eftir
viðskiptum manna
á milli með grös, en nú hefur til dæmis fólk
verið að færa mér
grös til góða, og það hygg ég að hafi getað
verið eins áður,
og farið eftir greiðasemi og hugulsemi fólks.
Það var sagt, "nú
er gott grasaveður" eða "góð grasatíð" ef
vætutíð var, en þá
var betra að vera velbúinn. Var venjulega
sóst eftir þokudögum.
Ef átti að vera lengri tíma var haft tjald
og kaffiáhöld, og
búnar til hlóðir úti og hitað við eldivið sem
var hafður með sér,
og svo ef þurrt var var notað lyng og
kvistir. Nestið
var kjöt, brauð, mjólk, smjör, harðfiskur,
slátur og eitthvað
sem handbært var. Tínupokum í gamla daga, man
ég ekki svo vel að
lýsa, allt var úr heimaunnu efni, togi. Tog
var spunnið og ofið
í poka, gróft, og ég held að það hafi verið
kallaðir hærupokar.
Það var bundið í hliðarnar á opinu á pokanum
einhvers konar reim
eða bandi og haft eða smeygt yfir höfuðið og
pokinn hafður á vinstri
hlið og bandið yfir á hægri öxl. Og við
gerðum krakkarnir,
vísu um það, ég man nú ekki nema eina hendingu
p5
úr henni, "með
tínupoka á vinstri hlið". Pokarnir í minni tíð
voru bara hálftunnupokar,
sem kallað var, rúgmjölspokar undan
rúgmjöli, og svo
seinna komu stóru síldarmjölspokarnir, sem þóttu
svo góðir til svo
margs, sérstaklega í grasaferðir. Það var
venjulega ekki farið
til grasa fyrr en búið var að rýja féð, reka
á fjall og færa frá,
og sóst eftir þokudögum fyrir slátt. Hve
margir fóru, fór
eftir heimilisfólksfjölda, 3 til 4 upp í 6
manns. Börn
og gamalmenni voru eftir heima og svo eftir því sem
verkin voru heima.
Það var ekki farið alltaf árlega held ég,
fór svo mikið eftir
heimilisástæðum. Húsbóndinn fór ævinlega og
húsmóðirin oft, eftir
ástæðum. Fólk varð að tína hálfbogið ef
væta var, og ekki
hægt þá að draga pokann því þá þyngdist hann,
en er þurrt var á
þótti gott að setjast á næstu þúfu. Það var
losað í annan poka
úr þeim sem hafður var bundinn við sig eða á
sér. Hvað mikið
var tínt fór allt eftir heppni að hitta á
grösin. Pokarnir
voru bundnir saman með hrosshársreipum, allt
eftir þyngd, 2-3-4,
eftir hvað blautt var í þeim. Svo voru
grösin þurrkuð þegar
heim kom, breidd á mel þegar þurrkur kom.
Þau voru fljót að
mygla ef þau geymdust lengi blaut. Þau voru
vinsuð og hrist og
sett í þurra poka og hengd
p6
upp í skemmu eða
loft, eins þurra geymslu sem völ var á. Það var
reimað fyrir pokana
með snærum ef þeir voru svo fullir að ekki
var hægt að binda
fyrir þá. Þaðan sem stutt var til grasa var
farið gangandi frá
þeim bæjum sem næstir voru heiðinni.
Sjálfsagt var að
taka vel á móti grasafólkinu. Það fékk kaffi og
heitan mat og fékk
að fara svo í rúmið að sofa ef að hafði vakað,
og fékk að hvíla
sig vel þar til næsta dag.
Grösin voru ætíð
notuð eins og þau komu fyrir ósöxuð heima, en ég
hef átt grasajárn
(rissmynd), og það var breitt blað, íbogið,
ekki ósvipað sem
er á nýmóðins brauðhnífum núna, nema halda eða
hnúður sitt hvoru
megin og ruggað til hliðanna með því. Það
hlýtur að hafa verið
haft á bakka eða á stóru bretti, trébretti.
Grösin voru þvegin
við læk eða undir bunu í læk, því það kemur
endalaust rusl úr
þeim, þó manni finnist maður vera búinn að tína
þau vel. Ég
veit ekki til að þau hafi verið möluð, og átti þó
faðir minn kornmyllu.
Grös voru heima aðallega notuð í
sláturgerð og grauta.
Þau voru soðin í vatni fyrst, og svo
blandað með mjölinu
(?)(varð þykkt) saman við blóðið. Það var í
staðinn fyrir vatn
sem annars var blandað með. Það var látið í
allt slátur, blóðmör,
ekki í lifrarpylsu. Slátrið verður fastara
í sér og súrnar ekki
eins fljótt, og er hollara. Ég held að fólk
hafi ekki verið orðið
hrifið af grasagrautnum af því hann var
notaður svo mikið
þar sem fátæktin var svo mikil að lítið var
annað að hafa, en
alltaf voru þau annað slagið í graut, með öðru
útáláti, það þótti
hollt.
p7
Grasate var notað
við kvefi og sárindum í hálsi. Það var siður
að sjóða alla grauta
svo vel, það þótti ekki matur nema hann væri
orðinn helst rauðseyddur,
og sérstaklega grasagrautur. Ég sauð
þykkan graut úr hafragrjónum
og grösum og hafði saman við skyr og
þótti það gott, skyrhræra
með mjólk. Svo voru grösin notuð í
pottbrauð og líka
í flatbrauð. Eg veit ekki hlutföll við það,
það fór eftir hvað
mikið var búið til. Það var nokkuð mikið sem
þurfti, það var stelluþykkt
er búið var að sjóða það, soðið svo
sem í 10 mínútur
til fjórða part úr klukkustund. Ég þekkti ekki
að nota eintóm grös
í graut nema handa hundum, og var þá oftast
látið ofturlítið
af rúgmjöli með, og þá varð að gefa mjólk út á,
þó hundur væri. Þeir
átu held ég lítið annars af honum og
venjulega haft eitthvað
af kjötseyði í ef til fékkst. Annars
voru soðin grösin
bara í eintómri mjólk og þurfti ekkert annað
útálát, en misjafnt
hvað það var soðið, oftast þar til mjólkin
var farin að roðna.
Grautur sem átti að vera í hræru var
ævinlega þykkur og
alltaf soðinn í stórum potti og hellt í bakka,
trébakka eða skál
og geymt út í búri eða kjallara á köldum stað,
til fleiri daga,
stundum viku ef góð var geymslan, en svo var það
eftir fólksfjölda.
Því það var skammtað kvölds og morguns, með
mjólk og slátri og
oftast brauði, heima hjá mér og foreldrum
mínum.
p8
Nú sýð ég grös alltaf
svona í 10-15 mínútur ef ég sýð grös í
mjólk í graut. Ég
læt grösin ósoðin í eða saman við blóð er ég
geri slátur og er
það ágætt að mér finnst, en það er kannski
alveg sama hvort
heldur það er gert. Ég hef víst aldrei búið til
slátur eftir matreiðslubók,
hef aldrei haft tíma til að líta í
matreiðslubók þegar
ég er búin að fá slátrið heim, farið eftir
því sem ég vandist
heima.
Ég hef enga reynslu
af lækningamætti fjallagrasa, hef aldrei
trúað því, en elsta
dóttir mín sýður alltaf grasaseyði þegar hún
og dætur hennar fá
sárindi í háls og kvef, og hún segir að það sé
bót að því, það er
látinn einhver sykur í það. Það er bara úr
vatni, grös og sykur.
En í gamla daga var gerð lítil hola í
stóra gulrófu og
kandísmola stungið ofan í og rófan látin standa
í skál eða bolla,
og svo var ungabarni gefið úr teskeið af því
sem bráðnaði af sykrinum
við kvefi og hálsbólgu, og sennilega
haft handa fleirum.
Það var siður heima að sjóða og eiga alltaf
vallhumalssmyrsl
til á heimilinu, og geymt í dós eða krukku, og
held ég að það hafi
verið græðandi. Það var að minnsta kosti
alltaf notað heima
þegar ég var að alast upp og ekki var hægt að
fara til læknis alltaf.
Ekki veit ég hvaðan eða hvort það var úr
nokkurri lækningabók,
annars var lækningabók til heima hjá pabba.
Mig minnir hún væri
kennd við einhvern Jónas, en hvað hefur orðið
af henni veit ég
ekki. Hvort það hefur verið Jónas Kristjánsson?
p9
Ég var part úr sumri
á Brunahvammi. Þar var þá tvíbýli og
Guðfinna Þorsteinsdóttir,
sem kallaði sig Erlu skáldkonu, var
húsmóðir á öðru búinu,
og systir hennar sem hét Sigríður var
vinnukona hjá þeim.
Hún var vel hagmælt og gerði vísu sem ég læt
hér fljóta með:
Að grasabrauði geðjast mér
hjá Guðfinnu í Hvammi.
Í blikkfötu þó bakað sé
og byrgt í ösku frammi.
Vísan þarf ekki skýringu,
það var lengi sem allt var frumstætt og
lengur en þetta.
Svo bið ég afsökunar
á þessu rugli, ég man ekki meira að segja um
þetta í bili. Þetta
var búið að liggja svo lengi hjá mér
ósvarað. Þegar
erfiðleikar eru líka og veikindi á heimilinu, þá
trassast svona.